Статистика ВК сообщества "Ажыктыг сумелер"

Кежик хавын ай санында, айнын 1 чаазы (аныяк, чаа озуп кел чыдар ай), 8 чаазы (чартык озуп турар ай), 15 чаазы (будун тогерик ай) турда артыжып, дилеп, кузелин чугааланыр.
Бо хун ыяп сергедир номчудуп, курайлаар, далган-тараа немээр, унуп кээр хун, ай болгаш чыл кежиктиг, тодуг болзун дээш.

«Кежик хавынга» йорээл

Сузуглелдиг чудулгевис
Сумезинден дозевилээн,
Хээлеп-каастап, чалап алган
«Кежиим хавы» Курай! Курай!

Бергелерге таварышпас,
Белен черле ядаравас.
Сулдевистин ыдыы болган
Сурлуг, мерген «Кежиим хавы»

Амыдырал байлакшылы-
Алдын-монгун эртинелиг,
Кадыкшылдын ундезин
Кат-чимис хавым долу.

Каш чузун кадак, торгу
Карак оортуп, сеткил чырыыр
Кежик-чолдуг чуртталгавыс
Кезээде-ле сайзыразын.

Ондур, чаагай кузел синген,
Йорээл состер доктаап турзун!
Оорушкунун, чедиишкиннин
Олчей-кежии быжыг болзун!

Нина Даш-ооловна Серенот

Чаш уруг дилээрде чалбарып, диленир ыдыктыг черлер.

Сут-Холде Уру аржаанда бичии уругларнын идик-хевин, ойнаарактарын азып турар ыяш бар. Оон дилеп ап турар.

Монгун-Тайгада херээжен шуваганчы кижи дурзузу(лама-даа дээр) бар дагда.

Барыын-Хемчикте Бижиктиг-Хаяа суурда кижи кожээ бар. Кулаа чок талазынга сымыранырга эки.

Эрзинде Кежегелиг даа. Анаа баргаш кыс Кижи чувурлуг кирбес, терликтиг азы юбкалыг болур. Кузелин тыва далган биле дурзулер кылыр, диленип, чалбарыыр.

Тандыда Маннайлыг аржаан. Женский аржаан бар, дилениир.

Каа хем кожуунда Чурек-Доргун аржаанын чанында бичээжек Уттуг хая бар. Тыва далгандан дурзу кылгаш, чалбарып дилениир.

Эртен, кежээ хуннун-не бургандан, 7 хаан сылдыстан дилээр.

Бай-Тайга чоогунда Чараш-Даш деп чер бар.

Терлиг-Хаяда чалама.

Тарыс аржаан, Уттуг-Хая, Чаа-холде Бурган даа, Бай-Тайгада Шуйда аржаан. Бурган изи Победада, Сут-Холде Кок-Тей бар. Уш-Терек, Уш-Белдир, Эрзинде Качык аржааны.
Хоолга

Тыва тон быжар майык
Тыва тон быжарынга хемчээлдерни канчаан ажыглаары:

1. Баштай мойнунуң хемчээлин ундурер. Бодунуң мойнун долгандыр хемчээгеш ол унуп келген санны 2 ге улээр, ол унуп келген санны 3 ке улептер (чижээ моюн долгандыр 40 см болган болза 40 ни 2 ге улептер, 20 унуп кээрге 20 ни 3 ке улээр, 6,6666 болурга округлятьтаптарга 7 болур), моюндуруктуң кезер дооразы 7=7 14 см. Моюндуруктуң арты талазын ортуку точкадан адаанче 3 см киир демдеглээр, мурну талазынче моюннуң тош бажынга чедир адаанче демдеглеп алыр

2. Тоннуң чеңин быжарда холунуң хемчээлин моюндурук быжыының ортузунда демдеглеп алган точкадан эгелеп эгин сыгыын дургаар хемчээр.

3. Чең аксын хемчээп алган хемчээлинге 2 см ни немээш унуп келген санны 2 ге улээр. Чижээ чең акының хемчээли 27 см болурга + 2 см = 29см :2 = 14,5 (15 см кылып алыр). 15 смни демдеглеп шыйып алыр.

4. Хөрээ. Хөрээниң долгандыр хемчээлин хемчээп алгаш унуп келген санга кышкы кылын тон даараар дээн болза 10 см немеп алыр, унуп келген санны 4 ке улээр, (чуге 4 ке улеп турар дээрге быжарда торгуну 4 каьт кылдыр салыр бис), унуп келген санны хөрек дужун дургаар шыйып алыр, ооң соонда база ол ла санны эгин кезээнден колдук адааның кезээнче шыйып бадырар. Ол 2 шыйыгның точка пересечениези колдук адааның шыйыы болур.

Герань деп орээл чечээ
Герань... Думчукту кижиргендир хап келир тускай, чидиг чыттыг бо чечектин онзагай чажыттары, оске чечектерден ылгалы эн ковей. Гераньны бажынга остурер болза, бажын ээлерин аас-дылдан, кара куштерден, адааргак сеткилден камгалап шыдаар. Безин сагыш-сеткилди ыстадып чоруур эскерттинмес балыгларны оожуктурар энергиялыг. Чечектин тускай чыды могап-шылаан кижиге билдинмес кушту бээр, ээзинин багай чуулдерин бодунче синирип аар аргалыг.
Кызыл герань ог-буле улустун ынакшылын куштелдирер, аразында харылзаазын, найыралын быжыктырар ынакшыл чечээ. Бажынында кызыл герань азырап турар херээжен кижинин каас-чаражын, аныяксыын эскерер силер, ол дээрге герань чечектин кужу-дур.
Ак герань алгыш-кырышты чавырылдырар, аас-дылды шегледир, бажынче кежик-чолду сорунзалаар, арыг-силигге ынак магаданчыг чечек. Ак герань бажынга оожум, таваар амыдыралды тудар.
Ак-кызыл герань ог-буле тудуксап чоруур кыстарга дузазы улуг. Чечекке хандыкшып, ону эки ажаап-тежээр болза, амыдыралы чогуур. Ур уеде чааскаан чоруур кыс кижиге ак-кызыл гераньны белекке берип болур.
Чайгы уелерде бо чечекти херимче кирер эжиктин 2 талазынга салып аарынарга, силерге улуг камгалал-дыр. Бажынче багай чуулдерни эрттирбес болур.
Чечекти удуур орээлге салып болбас. Хун унер чук талазынга азы мурнуу чукте сонга караанга салып аарга кедергей тааржыр.
Материалды Аржаана Романовна тыва дылче очулдурган.

Кижи назынын ылгаары

Бурунгу тывалар кижи назыны Чеди-Хаан ышкаш дижир. Дүнеки дээрде Чеди-Хаан бирде көстүп, бирде чидип-даа турар болза, олар чеди санын чидирбес чораан деп өгбелерниң тоолчургу чугаазы бар. Бурунгу тывалар кижиниң чеди катап чурттап эртер назынын онзагай аңгылап чораан.

Бирээде, чаш назын, ол болза бир хардан үш харга чедир назын болур. Үш хар чедир чаш уругну аштатпас, доңурбас, коргутпас болгаш иезинден чарбас турган.

Ийиде, элээди уруглар, ол болза үштен он беш хар чедир назын үези болур. Беш харлыг кыс уруглар өшкүнү саап турар аппаар. Беш харлыг оол уруглар анай, хураганны кадарып турар апаар. Он дөрт харлыг оол уруг хойну өзеп, кежин союп, эъдиниң сөөгүн чүстеринден аңгылап кааптар. Он харлыг кыс уруг өлүрген малдың ижин-хырнын аштап турар апаар.

Үште, аныяктар, ол дээрге он алдыдан чэрби тос харга чедир назылыглар. Аргалыг болза бо назынның оолдары, кыстары тускай өглүг-баштыг, уруг-дарыглыр болгаш балдыр дыңзыг амыдыралдыг болур.

Дөртте, ортун назын, ол болза үженден дөртен беш харга чедир назылыг кижилер. Ортун назынның кижилери куда дүшкен черге баар, ийи дугураан араганы ижер, алгыш-йөрээлди салыр болгаш ырак-узак черлердиве аян-чорук кылыр.

Беште, улуг назын, ол дээрге дөртен алдыдан алдан бир харга чедир назылыг кижилер. Тыва ёзуда ол назынның кижилерин бажы каткан, угаан кирер кижилер дээр.

Алдыда, кырганнар, ол дээрге алдан бирден сезен бир харга чедир назылыглар-дыр. Азаларның аалдап келир чылын эрттир чурттаан, четкелерниң чедип алыр үезин эрттир чуртаан кижилер болур. Кырганнар дээрге амыдыралдың кадыг бергезин шыдажып эрткен кижилер-дир.

Чедиде, чөнүүр назын, ол дээрге сезен бир харны харлап алгаш, тыны үзүлгүже чурттаар назынның кижилери болур. Чөнүүр назының кижилери ха-дуңмазынга-даа, хары кижилерге-даа кончуг хүндүлүг.

Кижиниң кылыр болгаш кылбас чүвелери назынның чеди үезиниң дургузунда болур.

Дөзү
Кенин-Лопсан М.Б. "Тыва чоннуң буруңгу ужурлары"

ПАР чылын уткуурда кижи бүрүзү бодунуң чылының кежиин столга чалап алыр болза дыка эки.
1. Куске - Арбай тараа,
2. Инек - Алдынар азы алдын чайырлыг сувенир,
3. Пар - өттүр көстүп турар шил савага Сут,
4. Тоолай - Артыш азы Айыс,
5. Улу - көк өңнүг Даш,
6. Чылан - Мөңгүн эдилелдер,
7. Аът - кандыг даа малдың Кажыы,
8. Хой - өңнүг Чинчилер,
9. Мечи - ногаан өңнүг чүүлдер,
10. Дагаа - адыг Дыргаа,
11. Ыът - ак Пөс, аржыылчыгыш хевирлиг кылдыр кылып алыр,
12. Хаван - хемден, суг бажындан Суг азы Аржаан.

Торгу шилип аарының кол дүрүмнери :
- Торгунуң чуга, чуга эвезин тудуп көөр, чуга чындыргай торгу дааратынмас, дүрүжүп туруп бээр берге.
- Торгунуң хээлерин кичээнгейлиг көөр, шала бичежек хээлер бар болза 5метр торгу тонга чедер, а хээзи улуг аяк дег болза 6 метрден ыңай алыр.
- Торгунуң хээлеринден аңгы дөжээ көзүлбес хээлер азы чуруктар-биле даарап каан болза эки, ындыг торгу белен дытпарланмас, а дөжээ чурук чок анаа дески болза дытпарланыр боор чүве
- Торгуну шилиирде хар-назыныңар барымдаалай алыр херек - бичии улуска чаа өң кирип чоруур өңнер алыр. Чижээ ак-көк, ягаан, өкпең дээн ышкаш өңгүр эвес өңнер алыр. Ол дээрге чуртталгазы чаа эгелеп турар, чаш деп демдек көргүзүп турар.
- А шору апарып, кыс кижи ашакка баар, эр оол кадайланыр үези улус чиңгир өңнер алыр. Ол дээрге чиңгир көк, кып кызыл, сап сарыг дээш баар. Чуртталгазы саглаңдырып кидин түлүк энергия үези аныяк, хып дээн үезин айтып турар
- А шору улгадып,оожургап эгелээш шала кара өң холумактыг оожум өңнерлиг торгу шилиир. Бордо, кара көк, хүрең дээн чижектиг
- Кара өңнү колдуунда амыдыралда онза чедиишкиннер, ачы-хавыяа, шаңнал-макталдар чедип, дарга-бошка апарза кедер чораан. Кижиниң статустуун илередир өң кара өң
- Эдектиг тонну кудазының хүнүнден эгелеп кедер болганда чиңгир кызыл өң-биле даараар чораан. Чүге дизе кызыл өң херээжен кижиниң өңү, үре-салгалдыын, бай-шыдалдыын илередир өң кызыл өң турган.
Ынчаар өгбелер кедип чораанын эдерип, олар дег торгунуң өңүн хар-назын, статус дүүштүр бодамчалыг садып аарыңарны сүмеледим.

Чем содазыннын 11 ажыктыг шынары.
1/.Хайындырган сутке - бичии омааш ишти сода холаан суксунну чодул божадырынга. Сутке ынак эвес улус 1 литр хайындырган сугга улуг омааш ишти соданны холааш, бустаннып болур. Боостаа аараанда 1 стакан хайындырган сугга 2 улуг омааш ишти сода холааш, хунде 5-6 катап боостааны чайып, ООН аарыырын чавылдырып болур.
2/.Думаалаанда сода холаан сугну думчукче дамдылаткаш, бир минута эрткен соонда, думчукту содалыг суг- биле чуннар. Эмнээшкинни хунде 2-3 катап чорудуп болур.
3/.Карак ириннээрге( конъюнктивит) каракты содалыг суг- биле элээн болгашла чуур.
4/.Хенертен чурек согуу дургедээнде бичии омааштын чартыы хире соданы чип, оожургап ап болур.
5/.Ол транспортка чайганыгдан кижинни камгалап болур.
6/.Салаа ириннээнде( панариций) чартык литр сугга 2 улуг омааш сода холааш, ириннеп хуулган салаанны 20 минута ишти хунде 3 катап анаа сукса, ыжык чоорту чавырлы бээр.
7/.Диш аараанда содалыг суг- биле аас иштин хунде 5-6 катап чаар.
8/.Сода аар ортектиг диш чуур пасталарнын орнун солуп болур. Содалыг ховен- биле диштин саргара берген каьтын чангыс удаа безин дурбупкеш, ООН туннелин коруп болур.
9/.Сода кешти ажыксыг чыт унеринге дузалаар боорда, дер унеринге шаптык болбас. Ынчангаш чайгы уеде содалыг сугга оттурген ховен- биле колдукту эртенинне аштаза, ол хунзедир чытталбас.
10.Курт- кымыскаяк ызырган соонда, хуулуп ылчыраан балыгларны содалыг суг- биле 1-2 шак болгашла аштаза, ол чоорту кургааш эттинер. ООН ангыда балыгже хир киирбес.
11/.Куш- ажылчы аар Хун эрткен соонда, шылап турупкан болгаш хоой берген буттарга содалыг ваннадан артык кузенчиг чуве чок. 10 литр сугга 5 улуг омааш сода холаан сугга бутту 15 минута тургузупсуннарза, хондур даа самнап болур силер.

Даштар чуну илередип турарыл?

1/.Бирюза - бо чартык унелиг даш болур. Айтыр салаазынга алдын- биле хээлеп каан турда кедер. Карак шоо баксырап турар улуска эки.
2/.Жемчуг - шыдамык чорукту болдурар болгаш кара сагыштыг, каржы улустан камгалаар шынарлыг. Ыяапла эжештир кедер, чангысты кетпес, аныяксыдар.
3/.Изумруд - бериллдин чайынналчак хевири, алмазтын соонда турар унелиг даш. Алдын- биле хээлеп каан турда кедерге уен- даян чыпшынар аарыглардан камгалаар. Дуне уйгузу келбес улуска аажок дузалаар. Мойунга суп алгаш чоруурга угааны чидиг, сергек болгаш караа коску болур.
4/.Карбункул -Гранаттын бир хевири, чартык унелиг даш. Баш, нерви аарыгларынга удур туржур шынарлыг.
5/.Агат - чымчак будуштуг улустарга эки болуп турар. Браслет кылдыр кедер.
6/.Гиацинт - аметист азы гранаттын бир хевири дижип турган, ам цирконнун бир янзы хевири деп билдинип келген. Караанга уен- даян чуве костур улус кедерге дузалаар.
7/.Гранат - шынчы, ак- сеткилдиг, будуштуг улустар ажыглаарга тааржыр.

Эм даштар.
1.Оникс - аарыг намдадыр, оожуктурар, кара энергиядан, чанныктан камгалаар.
2.Аметист - сагыш- сеткилди, мага- ботту аар байдалдан хостаар, депрессиядан ундурер. Аметистен кылган мойун каасталгазын азы хол билектээжин кедип алгаш медитация кылырга кужу улуг.
3.Турмалин - кижиннин шаг шинээн кодурер, аныяксыдар, хан болгаш будумелдер эргилдези идепкейжидер, нерв системазын быжыктырар.
4.Александрит биле бирюза - хан дамырларын экижидер, арыглаар.
5.Лазурит, яшма - ай демдээ аарып эртер херээжээннерге дузалап болур.
6.Ай дажы - хорадап, кылыктанып изигленгенде оожуктурар, уйгу экижидер.
7.Даг хрусталы - дамырлар алгыдар, иштики органнарже хан дамчыырын идепкейжидер болгаш чурек аарыын оожуктурар.
8.Алмаз - иштиг херээжээннерге уруг дуже бээрин болдурбас, божудуушкунну чиигедир.
9.Кораллдар - янзы- буру балыглар болгаш язва эттиндирер.
10.Хризопраз - куш дамыр шыдамыын экижидер, карактын коорун чидиглендирер, карак аарыын чидирер.
11.База карактарга дузалап болур.
12.Малахит - сагыш сеткил, эьт кеш балыгланганда дузалаар.
13.Янтарьны - дыка хой аарыглардан кижини камгалап болур, универсал даш деп санаар. Бооста бези улгатканда, баьш дээскингенде, куш- шыдал чокта, ириннеп , балыглар тывылганда, шойунду язвалаанда, янтарь эм тан болуп, аарыгларны чиигедип болур. Багай коруштен арыглаар, астмалыг кижилернин тыныш органы экижидер.
Унелиг даштарнын чамдыызы кижиге куштуг энергиянны дамчыдып бээр, аарыглардан камгалаар, эмнээр.
Ак унелиг даштар- карак аарыын эмнээринге дузалаар.
Кызыл оннуг даштар - балыгны дурген экиртир.
Окпен он - бичии уругларны ада- иезинге ханы ынак болурунга чанчыктырар.

Кижинин торутунгеш, оваарнып эттирип номчудар чылдары 7 картап кирер:
12 чыл болгашла мозу-будуш, мага-боттун куш-шыдалын шылгап турар.
1) 12 харлыында - дискээнин караанда.
2) 24 харлыында - хининде, ижин - хырында.
3) 36 харлыында - озунде.
4) 48 харлыында - чурээнде.
5) 60 харлыында - бажынын мээзинден эртер.
Эн берге сараалыг чылдар: 13, 25, 37, 49, 61, 73,85 харлар
Иезинин иштинге тыптып келген уезинден тура санаар.
Ынчангаш, эрте шуптузун билип ап, эттирип алыры чугула болуп турар🏻. Анаа, иинден доора кирбес кылдыр, эттирип чорааны дээре🏻