Статистика ВК сообщества "КРАЙДА ТЫВАЛАР!!!"

Аът багай сугну кажан-даа ишпес,ол сугну ижип чор.

Диистиң чыткан черинге дөжээң чат,ында бук чок.

Курт чип турар кат-чимис аймаан чип чор,хүлчүк хонган мөөгүнү дитими биле чыып ал.

Дедир-даван касканаан черге,дүжүттен олурт,эки чер-дир.

Чылан дөгеленген черге өөң тип ал,буяанныг чер-дир.

Изигде кушкаштарның уяаланган черинге,кудуктан кас,ында суг бар.

Удуурда-даа,турарда-даа куштар биле деңге бол,бүдүн хүн дургузунда алдын тараалыг болур сен.

Ногаан өңнүг ногаадан хөйнү чип чор,буттарың дириг амытаныы-дег дыңзыг,чүрээң шыдамык болур.

Хөй эштип тур,черге кылаштаарда,сугда балык-дег болур сен.

Буттарың бажынче көрбейин,ак-көк дээрже көр,бодалдарың,сагыш сеткилиң аяс болгаш чиик болур.

Хөй чүве чугаалаарының орнунга ыытава,хөрээң ишти ыржым шыпшың,амыр тайбың болур.

Чүс-чүс чылдардан келген көшкүн чоннуң угаадыглары.

Кижи назынын ылгаары

Бурунгу тывалар кижи назыны Чеди-Хаан ышкаш дижир. Дүнеки дээрде Чеди-Хаан бирде көстүп, бирде чидип-даа турар болза, олар чеди санын чидирбес чораан деп өгбелерниң тоолчургу чугаазы бар. Бурунгу тывалар кижиниң чеди катап чурттап эртер назынын онзагай аңгылап чораан.

Бирээде, чаш назын, ол болза бир хардан үш харга чедир назын болур. Үш хар чедир чаш уругну аштатпас, доңурбас, коргутпас болгаш иезинден чарбас турган.

Ийиде, элээди уруглар, ол болза үштен он беш хар чедир назын үези болур. Беш харлыг кыс уруглар өшкүнү саап турар аппаар. Беш харлыг оол уруглар анай, хураганны кадарып турар апаар. Он дөрт харлыг оол уруг хойну өзеп, кежин союп, эъдиниң сөөгүн чүстеринден аңгылап кааптар. Он харлыг кыс уруг өлүрген малдың ижин-хырнын аштап турар апаар.

Үште, аныяктар, ол дээрге он алдыдан чэрби тос харга чедир назылыглар. Аргалыг болза бо назынның оолдары, кыстары тускай өглүг-баштыг, уруг-дарыглыр болгаш балдыр дыңзыг амыдыралдыг болур.

Дөртте, ортун назын, ол болза үженден дөртен беш харга чедир назылыг кижилер. Ортун назынның кижилери куда дүшкен черге баар, ийи дугураан араганы ижер, алгыш-йөрээлди салыр болгаш ырак-узак черлердиве аян-чорук кылыр.

Беште, улуг назын, ол дээрге дөртен алдыдан алдан бир харга чедир назылыг кижилер. Тыва ёзуда ол назынның кижилерин бажы каткан, угаан кирер кижилер дээр.

Алдыда, кырганнар, ол дээрге алдан бирден сезен бир харга чедир назылыглар-дыр. Азаларның аалдап келир чылын эрттир чурттаан, четкелерниң чедип алыр үезин эрттир чуртаан кижилер болур. Кырганнар дээрге амыдыралдың кадыг бергезин шыдажып эрткен кижилер-дир.

Чедиде, чөнүүр назын, ол дээрге сезен бир харны харлап алгаш, тыны үзүлгүже чурттаар назынның кижилери болур. Чөнүүр назының кижилери ха-дуңмазынга-даа, хары кижилерге-даа кончуг хүндүлүг.

Кижиниң кылыр болгаш кылбас чүвелери назынның чеди үезиниң дургузунда болур.

Дөзү
Кенин-Лопсан М.Б. "Тыва чоннуң буруңгу ужурлары"

Экии Чаа ажытынган Тыва кафевиске чемненип кээринерни чалап тур бис.Тыва эъди-биле Тыва чемнер кылып турар бис.

Чагаа
Экии дунмай! Кайы –хире чоруп тур сен? Хырнын тодуг-дур бе, опей? Украинанын агаар-бойдузу кандыг-дыр дунмам? Шык ол чер деп дыннадым, ам бо уеде изип келирге суг дыка берге ирги бе? Кургаг агаарга оскен кара баштыг, турлуг Тывам оолдарынга? Ооренгеш чанып келиримге, ававыс дунмалыг болур сен дээрге, дыка амырап турган диин мен опей, уезинде. Торуттунуп келиринге, ававыс сээн биле бажынга келирге, сени чаптап дыка ур чанынга олурган мен. Орээливиске сени азырап, угбан Айлан эртенги уеде оорениир, мен душтеки сменада. Ийилээ сени остуруп алдывыс ийин дунмам. Ыглаарынга сени холумга опейлеп, шору озуп келгеш, чаптанчыын аажок халып келгеш куспактаныыр турдун. Мен 13 харлыг, а Айлан 10 харлыг чуве. 90 чылдар дыка берге уе, талоннар биле саттынар. Кижилернин холунда акша ховар турар уе чуве. Ачавыс пюрени коробказы биле эндерик садып азы орнап эккеп каарга, чивезинге, Айлан биле мен амырап чиир турдувус. Ачавыс бир хун садыгга баарга «Хайнс» дээр пюрелер арткан болурга, садып эккээрге, ооренген аайывыс- биле чииривиске, далгансыг, амдан чок болурга сээн пюрен чиирин соксаткан бис. Сен ол пюрени чазыйланып тургаш чиир болурунга, сенээ Чазый-оол деп шола ат берген бис. Чазый, сен Украинада тускайлаан операцияже чоруптарынга, бистин аалывыска дувурел аалдап, хунун-не бурган сагыызыннардан дайын дурген тонуп, Тывавыстын эрес дидим оолдары чанып келирин дилээр-дир бис, чассыгбай! Сени Украина чоруур деп дыннааш, суурумдан хоорайга ачам биле чедип келиривиске, бажындан удептинер дээринге, сени бажынга манап олурувуста чедип кээп, ачанны чагып олурдун: «Дыка хой артык чуве бодавас, хой таакпы тыртып арага ишпе ачай, мен ажырбас мен» -деп. Сен бодун улуг удээшкин кузевээн сен. Иштимде ыым келзе-даа туттунуп, чуу –даа болбаан ышкаш чугаалажып олурдум опей. Эртен чоруур мен, ам барып белеткенип алыйн дээш унуп бар чыттында: «Опей, сени куспактап каайн бе?»- дээримге: «Ийе угбай» дидин. Сени бодумче чыыра тудуп, чуу-даа ыытавайн бичии кезек турдувус. Бичии тургаш, халып кээп куспактанып турганын кайда дээр сен, ызыр шыырак, ажы-толдуг, алган эштиг дунмам сени куспактап тура, онча-менди чедип келирин йорээп, угбан камгалал кылдыр куспактап турганым ол. Ававыс дириг чораан болза, хунун-не хурээ барып, сен дээш, сээн кады дайылдажып чоруур эштерин дээш тейлеп чоруп тур боор он, опей. Мен: «ом мани падме хум» деп, ургулчу тарина номчуп чор мен, Чазый! Ачавыс хунун-не медээлер коруп, унгеш сээн чагыын дыннавайн таакпылап-ла тур. Кээргенчиг ачавыс чуну бодап олурар ирги деп бодаар чордум. Социал четкилерни ажыдарымга, дайынга чок болуп турар оолдарывыс ковудеп турарга, дувурелим биле туржуп, камгалал тариназын номчуп-ла чор мен, опей. Элээн каш хонук сенден медээ чок болурга, арай сестип турдумда, керним эжи долгап турду, эки турар-дыр дээрге, дыка оордум, оршээзинде. Дурген дайын тонуп, Тывам турлуг, дидим чуректиг оолдары онча менди чанып келзинер!! Оршээ!

Таан-оол Сандан. Чарын төлгези.
Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 2004, 38 а.

Тыва төлгечилер шагдан бээр-ле чарын-биле шын төлгелеп билир чорааннар. Чарын – сарыг өртемчейде бүгү-ле төлгелерниң эң дээжизи, барык чүс хуу шын дүжер төлге болур.

Хой малдың куу сөөк чарнында 6 шөл бар. Чарын сөөгүн улуг эвес от чалбыраажынга өрттедир. Шөлдер аайы-биле аңгы-аңгы тиглер, чарыктар, ойбактар, шыйыглар өрттенген чарында көстүп, бир чүве дугайында көргүзүп, дүшкени ол болур. Өрттенген чаңгыс чарынга ооң алды шөлүнге 64 көрүш хары-угда дүшпес. Чарынга чүү дүжери чарынчының чүнү билип алыксап шипшээни азы чарын салдырып турар кижи чүнү билип алыксааны дүжер ужурлуг.

Чарын алды шөлдүг, 64 көрүштүг болур. Бир эвес алды шөлде 64 көрүштү шуптузун бирден-бирээ чокка тайылбырлаар болза, ол кончуг улуг ажыл. Таптыг-ла алды дептерге сыңырып бижип болур. Маңаа чүгле каш чижектен киирер апаар-дыр бис .

Мында кирген тайылбыр-чижектерни өөренип көөрүнүң мурнунда 6 шөлдүң кызыгаарларын, шөл бүрүзү бот-тускайлаң чажыттарлыг дээрзин сактып алыылыңар (бирги чарын). Кончуг оваарымчалыг өөренип билип алыр херек.

Бирги шөл. Бо шөл Чер-ие камгалалы-дыр. Аңаа өгнүң от чаяачызы, аалда малдың одар девискээри хамааржыр.

Ийиги шөл. Мону кол шөл дээр. Бо шөлге бүгү дириг амытаннар доктааган турар ужурлуг. Дээр-ада камгалалы азы дээр ээрилдези дээр.

Үшкү шөл. Бо шөлге херек кырында болган таварылгалар, болуушкуннар дүжер. Алырының артыы, азы оваарымча чогундан човаар шөл дээр.

Дөрткү шөлге өөрүшкү дүжер, өөрүшкүнүң шөлү-дур.

Бешки шөл – дыңнаарының шөлү. Чаргы, маргылдаа, чугаа-соот, кеш сойлур, кандыг-бир таварылга дугайын дыңнаар шөл дижир.

Алдыгы шөлге өг-бүлениң келир үези болгаш эрткен оруктары дүжер. Өг-бүлениң нарын шөлү-дур.

Кандыг чарынга шын төлге дүжүп болурул? Дөңгүр, кара баштыг, чалаалыг, кежиктиг, хертеш ак хойнуң чарнын салырга мегелевес, чүс хуу шын дүжер болур. Муң баш хой аразынга чүгле үш ындыг баш туруп болур. Кижиниң бодунуң азыраан хой-өшкүзүнүң чарнын ажыглаарга эки. Өске аал коданындан келген хойнуң чарны төлгелээрге шын дүшпес. Бөрү туткан, оорлап алган малдың чарны база мегелээр. Чарын салдырар кижи бодунуң малының чарнын хойлап алгаш, чарынчыга салдырар болза эки.
Ийиги чарын.

Ашак, кадай аал оранынга кижи келир бе, мал-маган онча турар бе дээш чарын салган дижик. Дээр ээрилдезинден орук баткаш, кандыг-даа моондак чок, аал шөлүнге чоокшулап келген дижик. Шай хайындырым хире болганда чоок төрелдери аалдап келир. Төрел кижиниң дылы чарынның ажык, чат талазындан келген болза, тодуг-догааның дылы ол.

Арттыг шөлүн одура дүжүп каан болза, аалчының арага-дарызы, эът-чеми таалың долузун көргүзүп турары-дыр.

Өөрүшкү шөлүнге үш дакпыр өөрүшкү дүшкен. Төрелдер чоокта аалга келбээн, ам келир болгаш өөрүшкү дыка-ла улуг.

Дыңнаар шөлде дыңнадыг дүшкен болза, чутаа-соот, ыр-шоор болур. Кеш сойлуп чыдар болза, аалчыларга хой дөгерип бээри ол.

Өг-бүле шөлүнде паш ишти каргакталган, хойтпак хайындырар, багай чүве дүшпээн, тергиин эки чарын дижир.
***
Ам үшкү чарынны көрээлиңер.

Сыын эдип турар үе. Аңчы кижи тайга үнерде олча-омак кандыгыл дээш чарын салган дижик. Дээр ээрилдезинден орук аңчының аалынче углаан, а чарынның муңгаш талазындан чиңге дыл үнген болза, улуг аң дылы-дыр. Бир эвес дылдың дөзү сынык болза, аңчының дылы тодуг, дөзү чоон.

Хыртың одура дүшкен, арттыг шөлү одура дүшкен болза, өөрүшкү улуг. Дыңнаар шөлде кеш сывырылган, хөй кускун, сааскан дылы дүшкен, боо мажызы дүшкен. Аңчы эртенги одарда он ийи адырлыг сыынга таваржыр. Магалыг олча-омакты көргүзүп турар чарын.
***
Дөрткү чарында байдал.
Дээр камгалалындан чара шапкаш кол шөлдү куду шуушкак чидиг дылдар дүшкен. Ол чуу дугайын чугаалап турарыл? Оор коккаарактар дүшкени ол-дур. От чаяачыдан өрү чоктаан шиш чадыр хевирлиг шыйыг бар болза, ие херээжен кижиниң дылы аажок хомудаан сеткилди көргүскен.

Өөр бөрү кодан инекче халдааш, ийини чиген. Соок тыныштыг мал чарынның чат талазындан сыныктап үнер дээр. Ийи доора сынык ол-дур. 4-5 шыйыг бооп көстүр болза, арткан инектерни балыглап, муңгаш черже сывыртап аппарганы ол-дур. Кадарчы инектериниң чамдыызын тып ап болурунуң аргазы бар.

Чарынның хыртыңы азы № 3-кү шөл аңгайтыр өрү көдүрлүп чарлы берген. Ол чүл? Кадарчы инектерин оор алган деп өскээр сураглаары, аас аңгайып, човаарының демдээ-дир.

№ 5-ки шөлде доора чарык дүшкен дижик. Сек болган. Кускун, сааскан чыылганын бир кижи дыңнадып келир. Бо таварылга черге хонган инекке азы ырак одардан чанып олурган болза ындыг бооп болур (17-ги чурук).
***
Ам беш дугаар өрттедип каан чарынны көрээлиңер. Малчын улус кыштаанга көжүп келгеш, чарынчы чалааннар. Кыштың башкы айы, ийи чаазының хуну. Амыдырал-чуртталгада чогум чүү болуп болурун, мал-маган, ырак-узак черлерде чурттап чоруур ажы-төл, дөргүл-төрел кандыг ирги деп байгы бодал ол болбайн канчаар. Чарынчы ийи караан шийипкеш, өгде кым-даа чүнү чугаалап, бодап олурарын бодавайн, төлгечиниң чуруму-биле баштай куу чарын-биле чугаалажып, чүү ош болурун мынчаар дүш деп, будуу сымыранып олурган.

Төлгечи чарынын кур гаг тал будуунга өрттедип алган. Кижи көөр хөй чарыктар, шыйыглар-даа чок, ажык чарын болуп-тур оо.

Бо чуну коргузуп турарыл? Ашак, кадайның уруг-дарыы элчип-селчип ада-иезиниң кыштаанга кээп, чүгле эки медээлер дугайын дыңнадыр. Ажы-төлү ол кээрде, аъш-чемин шыдавыже чүдүрүп алгаш келир деп чарын-төлгечи чугаалап турары ол- дур. Кода-суурдан хайыы черде ашак-кадай ажы-төлү аалдап келгенинге кызыгаар чок өөрүүр, аъш-чемин делгеп салыр, чугаа-соот суг дег саалам болур-дур деп, чарынчы мону сөглээр.

Мал-маган чудавас, кышты хүр ажар, аалдың ээлерин аарыг-аржык оюп эртер, магалыг чыл келир деп чарын сөглеп, мындыг магалыг ошту төлге-чарын чугаалап берип турар-дыр.

Ие камгалал, от чаяачы бүдүн-бүрүн, хажыызындан кедеп келир бак чүвени чайладыр. Дээр-аданың камгалалы хажыл туруг шивээ ышкаш быжыг, чаа-чалбак, өртем-бартам чүүлдерден чайладып шыдаар деп-ле чарын-төлгечи сөглеп турар. Чорук-херек кылырга чогумчалыг, моондак-даа чок.

Чарынчының төлгезинге ашак, кадайның өөрүшкүзүн чүге деңнээр. Кончуг эки, амыр-тайбың чуртталганы чугаалап турар чарын бооп-тур.
***
Алды дугаар чарынны керээлиңер.

Дииңнээр деп турар аңчы дүш-дүлү багай болурга, чарынчыга чеде берген. Чарынга мындыг шыйыглар дүшкен-дир. Ие камгалалы ажыттынган, иениң дылы хомудаан. Ие камгалалдан орук чара шаап үнгеш, Дээр-ада камгалалга доктаавайн, көңгүс өске оранче үне берген. Чарынның хыртыңы адырлып чаштаар деп барган. Кол шөлде дөрбелчин чүүлду хааржак дээр. Ол хааржак дүжерде, чарынның муңгаш талазында дүшкен. Чүл ол? Арай сараалыг аас-дыл ожу-дур.

Кол шөлдүң ортузун өрү чоктаан, оруктуң чадагай талазында чарыкты озук дээр. А чамдык чарынчылар ону бижек-хүүрек дижирлер. Дыңнаар шөлде хөй аай-дедир медээ бар. Өскээр чугаалаарга, хоп-нүгүл болурун медээлеп турар. Алды дугааргы өг-бүле шөлүнде мончар азы эдек астыр баг дүшкен. Амыдыралдың аъш-чем хайындырып ижер баш ужу чарылган. Арай хирелиг чарын болган-дыр.

Мынчаар дүшкен чарынны чүү деп тайылбырлаарыл? Чарын төлгезин эки билир кижи болза, мындыг түңнел кылыр ужурлуг. Аал-оранга үзүлбес-чазылбас хоп-нүгүл, аас-дыл, чугаа-соот болганының уржуу тергиин багай. Ооң уламындан өг ээзи аныяк ие бодунуң күзели-биле өске оранче чораан.
***
Ам чеди дугаар чарынны көрээлиңер.

Малчын кижи кежээ инектерин кажаалап алган. Эртен туруп кээрге, оорлар кажааның артын үрээш, 23 баш инекти аппарган болган. Ам чүнү канчаар боор, бо шагда оор көвүдээн, 23 баш инектиң изи-дажы билдинер ужур чок. Сүлчээлиг оорлар инектерни кайнаар-даа кире берген ис үнмес кылып алганнар. Инек ээзи чүвени канчап билир деп бодааш, чарынчыга чеде берген. Чарын кедергей-даа шынны сөглээн. Инектерниң изи көстүп келген. Даңды-ла мал одарын дамчыштыр, аалдан ырак эвесте доора чарыкты өрү сүргеш өске күрүне кызыгаарынче киире берген болган. Өске чурттуң девискээринде бир инек хараган аразында төрүп алган бооп-тур. Чарында аът аксы аңгайып, кудурга дүжүп турар. Бир эвес читкен инектерни доп-дораан истеп-сүрер-даа болза, оон чүү-даа үнмес, хей чорук болурун төлге-чарын сөглеп турар деп чарынчы чугаалаан.

Мегечи кижи дугайында база дүжүп чыдыр. Инектер херек кырында чок, өске чуртче арлы берген. Ол хирезинде мегечи кижи инектер ыраваан деп ээлериниң куруг черге сеткилин өөртүп турар (20-ги чурук).
***

Э. Доңгак. Төнчү сөс орнунга (Чарын төлгези деп номда)
...Тываларда чарын салыр салымныглар бар. Ынчаарга, чарынны салып өөренип ап болур бе деп айтырыг тургустунуп келир. Бир эвес болур чүве болза, бо номчугашты база ооң чуруктарын өөренир апаар. Чижээ, аңчы кижи тайгалаарының мурнунда чарын салдыртыр ышкажык. Бир эвес дерги чок болза, аңчылар аъттанырын соңгаарладыр турган. Шак ындыг үүрмек чүүлдерни бо номдан өөренип ап болур хире. Ынчаарга чарын төлгези чүгле салым-чаяанга шын дүжүп бээрин утпаалыңар... автор чарын салырда шишпип алыр сөстерин-даа мында чугаалаваан... чарынчы кижи шынчы болурунуң сагылдазы кандыызын база ол ыыттаваан. Бир эвес ылап-ла чарын салыр салымныг кижи бар болза, ылаңгыя аныяктар аразында, ооң төлгечи салымының сайзыраарынга бо ном кончуг улуг дузалыг....

Самдар бажың манза эжиин кыйырадыр,
Сагыжымда авам бо-ла кирип орар.
Чамашкылыг кидис кеткеш, тонун куржааш,
Шала аскап, суглаар хемче илгип үнер.

Эргим авам сактырымга ыым келир.
Эрги идиин куурартыр сөөртүп алгаш,
Шагда, шагда чулуу үнген шайын тип-ле
Шаа чок караан шийип, көрүп олурган дег.

Ам бо хүнде хоорайда кылымал чем
Аксы-боксум чыдыыргадып, көзүлзе-даа
Суурда авам ынчангы ол хайындырган
Сугзуг шайын ам бир катап ишкен болза.

Малгаш тоглааш, тууйбузу шаарарган,
Маажым кежээ оду кыпкан суугулуг
Ада-ием чавыс казанаанче бо-ла
Ажыг кыжын чана бериксээрим кончуг.

Багай ием хымыраанын чылдып чораан
Баалыңы хоорук пажы ам та кайда...
Чашкы шаамның шайын бөгүн ханды солаан.
Чассыг авам кызыл-дустааш, сураг барган.

Эрним кагып, хөңнүм суксап, каткым читкен.
Эрги паш ам ээн бокта датка чирткен...

Буян Сеткил

Эр хей Маадырывыс, чугалаар сос даа чок ,хорек долу чоргаарал ,бооста долуп келир ыы даа кээр ,чеже акы дунмавыс келбень барды ,ынчалза даа Оорушкуну база берди ,дуун кежээ Томск хоорайда бичии эмчилеп хыналда эртип келген улус бис , кежээ чанып ора заправкаланып турумда тужумга машинада ийи орус мени кайгап ла орар оон телефонга чугаалажы бээримге унуп келгеш Тувинец бе деп, арай чиктисине бергеш ийе дээримге холум чаза туткаш эгелей берди ,Вороноф Роман мен диди бе за твоих земляков спасибо брат я просто поражен храбрости стойкости твоих земляков дорт чугалаар мен ,Россия иштинде силерге чедер дидим улус чок дур мен дайын шолунден келдим балыглаткаш чанып келдим Тыва эрлер ачызы биле дириг мен деп ,бижиир болза тончу чок шупту ла таныыр сактып артып калган фамилияаларны эрес дидим таварылгаларын чугаалап турду шупту герой улус чорду деп амыраан орээнимден бажымдан уне берди анаа мен дайын чораан ону мен камгалап каан чуве дег хундулеп ,кофе даа берди хот дог даа чидивис барык шак ажыр хоорешкенивис даа билбедим , чанып ора магнитофон да ыры оода кижи уяарадып канчаар ол анаа ыы кээр оорушку хорек долу бодалдарга алзып алган хондур даа таптыг уйгу чок бо эртен бокта бааштан унмээн , ынчангаш дайын шолунде Тыва эрлеривиске силерге кудук базып могейип база картап Тывалар деп нацияаны чон бугу делегей кырынче ундуруп хей адын кодуруп, ханынар топ бажынар салып тургаш экеп калдынар ,ам черле каяаа даа чорааш ,бодувус адывыс сыкпань ол хире акы дунмамыс амы тыны биле экеп каан хундуткелди черле оске чон мурнунга чидирбень бедик деннелге тудуп эки улегер чижектиг боолунар чоннум Эр хай Маадырывыс Мерген Донгак , Холун тудуп мендилежир хун кээр ле боор .
Эдуард Кужугет.

Хоолгалаан
_______________

Крайга тц ге тыва уруглар орустар биле алгыжа берген. Тывалар белден куду согленир, орустар анаа чугааланыр чорду успокойтесь дээш. Парик кедер отделге кирерге парикти кедирбээн хирелиг. Тыва уруг корова дранная, сучка, пидараска нацистка блять, кто ты такая наши тувинские парни вашу задницу защищают дээш согленип туруп берген.Ыяткаш черже кире бер часкаш, дыннап туруп чадап кааш оода тыва дивенер нахер дээш кылаштап чоруптум. Мени база чернин черинге тываларга болушпас чашпаа сука жел деп чыдып калды. Аныяк 27-30 хар хире уруглар. Чугаалаар сос тыпадым. Оода сонгаарга тывалар адын карангылар келгеш ундурбезин дилеп тур мен.Парикти бажы хирлиг боорга кедирбээн хире болду. Черже кириксенчиг ыянчыг болбанар Тывам кыстары.

__________________________
Эр-даа , кыс-даа кижилер ындыг болбас болза эки!!!

Такое трогательное видео! Никогда не отказывайте людям в помощи, старайтесь делать окружающих счастливыми! Невозможно не поставить

Торуттунген хун

-Экии, ало кайда сен эш? Чуну канчап тур сен?
-Экии, эш Алена, бажында уруум-биле шолээлей берген олур мен, кежээ ачавыс чанып келир ужурлуг кижи. Сен бодун эки чоруп тур сен бе, эжим?
-Ийе, эки. Уттуп алдын бе, богун мээн торуттунген хунум ийик чоп, холдээривис ол, уруун эдертип ал шашлыктап, эштип, агаарлап алгаш келир силер, чоруулунар че?-дээрге:
-Торуттунген хунун-биле байыр чедирип тур мен, эш барып шыдавас мен-дээрге:
-Бо изигде чуну канчап олурар силер хейде, ажырбас орайтавайн дораан чедип кээр бис дээш, эш бичии болгаш халдып чеде бээр мен-дээш телефонун салыпкан.
Чартык шак эрткенде, катап эжи долгап келгеш, че унунер, даштын халдып келдивис-дээрге:
-Боттарынар, эки чорааш келинер эш, оом ээзи база келир, дээш ынаваска, бичии уруу ону дыннап кааш:
-Кайнаар бар бис, авай чалгаарап тур мен хол баар бис бе, Алена тетя-биле?-дээш,
-баргаш кээлем-дээрге ынаксавайн турган боду, уруунун аайынга кирип чопшээрежипкен.
Кылып каан саладын соодукчуга суп кааш, буузазын чугле хайындырар кылдыр белен хевээр каапкаш, столун байырлыг шинчилиг кылдыр белеткеп каан хевээр, уруун эдертипкеш, эштир чуулдерин, аржыылдарын сумкалапкаш унупкеннер.
Иштинде конгус чоруур кузел чок болган, ынчалза-даа даштыгаар унуп кээрге изиг салгын хап турган. Алена суглар база, оон ангыда бир машина эштери манап турар болган. Эжинин машиназынга олурупкаш, халдып унупкеннер.
-Орук дургаар, музыка чайтылаар, урде корушпээн эжишкилер хоорежип, каттыржып каап чорааннар. Чайгы хун дурту узун болгаш, ажырбас дораан чанып кээр бис, эш-дээрге чошпээрешкеннери ол.
Ай-чырыынын оонун ээзи Эрес Тожу кожууннун уургайлыг черинде инженер болуп ажылдап турар. Ол ээлчеглиг ажылын хулээткеш чанып орган. Чассыг уруун, ынак кадайын сактып каан чанып орган.
Чаа, Хадын холге халдып келгеннер. Кижи дээрге кижи, машина-балгат-даа ковей, ында-мында эжинген, ойнаан ажы-толдун база улустун хойу-даа аттыг болган. Бир таптыг черге туруп аап, шашлык быжырып, аьш-чемин делгеп, дойлап, эштип турганнар. Торуттунген хунде чуу боор агаарлап келген улус, арага-хымыстыг болганнар. Хамык аныяктар хоглеп, хоорежип, эштири эштип турганнар. Ай-чырыы арай дурген дедир чоруксап турган.
-Ам кайы-хире болгаш дедирлээр бис, эш дурген чанар болзувусса эки-дир ийин-дээрге:
-Хун дурту узун ажырбас ам 1-2 шак хире болгаш чоруптар ыйнаан бис, дээш улуг-ла далажыр кузели чок болган. Телефону орта тыртпас болган. Орукка кел чыда, Эресче смс бижик октап каан.
Эрес сугнун машиназы орук ара урелгеш арай орайтай хоорайга кирип келген, ынчалза-даа чайгы хун дурту узун болгаш даштын чырык хевээр турган. Ынак эжинге, хоорайнын бир чечек садыындан роза чечектер садып алгаш, уруунга кукла садып алгаш чаныпкан. Долгаптар дээрге телефонунун заряды тайга ишти черге-ле тонген турган. Бажынынга чедип келгеш, звоногун базарга эжикти ажыптпас боорга, катап-катап кааш улай базарга харыы чок боорга, артык дулгуурун ужулгаш эжиин ажыдып кирип келген. Коорге кым-даа чок болган, чаагай чем чыды чытталып турар болган, чемененир орээлче эрте бергеш коруптерге, столду чемненир кылдыр дерип каан, бир пашта плов кылып каан, бир пашта хайындырар кылдыр буузалар белеткеп каан болган. Дораанна телефонун зарядтап кааш, арны-бажы, холун чууп алгаш, аштаан кижи дораан шай суу салып алгаш, чемнени берген орда, смстер кынгырт кылдыр кээп эгелээн. Баргаш коруптерге: «Бистер уруун-биле кезек кады холдеп чоруптувус, богун Аленанын торуттунген хуну, олар-биле чоруптувус, дораан чедип келир бис, сени сакты бердим, сенээ ынак мен эжим, келгеш хоореп бээр мен» -деп бижип каан болган. Долгаарга ожук, иштинде ам-даа холде болган-дыр оон башка, телефону ажылдап эгелээр ужурлуг дээш, чемненмишаан боданып орган.
Чаа, хоглеп чорупкан улуста чуу боорул аан, чанар ужур-даа чок мырынай аян кирип, каткы-итки, ойнап, гитаралап ырлажып турганнар. Ам мырынай Ай-чырыы эжинче хорадап, хейде ынаавайын турган улусту эдертир сен аан, эш боттарынар хоглеп турбас, ам дораан чанар болзувусса эки бооп тур, че чоруур бис бе, дээрге эжи тургаш:
-Чангыс удаа канчап баар, боор ажырбас-ла ыйнаан, ам харын бо ижер чувевис тонуп тур, черле хоорай кирип садып алгаш кээр болза эки бооп тур- дээш:
-Че, кайы машина чорааш келир бис, чамдыывыс манаа турар-дыр шашлыктан быжырып каап олурунар, бо иешкилерни аппарбышаан, садыгланып алгаш кээр-дир, дээрге:
-Кортпазынны эш, арага амзапкан кижи канчап машина мунар кижи сен?- дээрге:
-Ам канчаар силерни кым чедирерил, азы улус доскаш олуртуптайын бе?-дээш херекке белен албас болган. Эжи иштинде хорадап, хейде-ле келдим, деп боданмышаан, сенээ кижи канчап олурарыл, коргар мен деп турган боду, оске арга тыппайын олурупканнар.
Орук ара чалгааравазы-биле Алена бир эжин эдертип алган, иешкилер артынга олурупканнар. Уруу сугга кирип эштип, турган болгаш дораан шагзырап удуй берген. Музыка салып алгаш, дургени кончуг халдып чораан.
-Эмин эрттир далашпайын корем эш, оожум халдып кор-дээрге:
-Анаа, анаа эжин стажы улуг мен, кортпанар ам чедирип каар мен, дээш тоовас болган ышкажыл. Орук дургаар машиналарны ажа халып-ла чораан чуве-дир. Та чугеле ийик, иштинден бирле чуул дужуп кал дээнзиг ыдалап турган.
Ам бир машинаны ажа халдып чорааш удур кел чыткан, машинанын мурнунче чугле кирип четтикен, ол шимчээшкинден уруу салбараш дээш оттуп келген. Ам черле, Ай-чырыы хорадап:
-Бисти борта-ла дужуруп каап корем эш, ажырбас боттарывыс улаштыр чана бээр бис-дээрге:
-Бажыныннардан ап алган кижи дедир чедирип каар мен, ажырбас- дээш, мырынай дурген халдып чоруп бээрге, ам черле шыдашпайын хорадап:
-машинаны тургус дидим, бо кандаай кижи сен, чаш уруум коргуп тур!-дээш бедик ун-биле чугааланыптарга мунне турупкаш:
-Боттарынар билинер, дужер улус дужуп каар-ла ыйнаан - дээш тоовайын орган. Иешкилер дуже халышкаш эжикти хааптарга, ол-ла дораан газ базып ынай болган. Ийи иешки, орук кыдыынче ынай туруп кайгап чыдып калган. Коруп турда-ла арт ундур биче кады дургени кончуг халыткаш, ынай ажытталы берген.
Иешкилер ам канчаар чадаг арткан улус, достунуп эгелээннер, машиналар белен турбас болган, кызыл хуннеп эгелээн, ынай бээр долгаптар дээрге, телефону ам-даа ожук болган ышкажыл. Черле шак ажыг достунганнар, машиналар эндере эрттип турар хирезинде, иешкилерни олуртупку дег машина барааны черле чок болган. Ынчап турда имир дужуп келген.
Эрес эжинче долгаарга ожук, дувуреп турган. Иешкилер ам канчаар боор чангыс черге турар эвес шаа-биле кылаштааш-ла достунуп турда,мунне бир машина турупкан. Улгады берген ашак-кадай болган. (Уланчылыг)
Автору: Саргылана Саая, ноябрьнын 11, 2021 чыл