Статистика ВК сообщества "Ада-өгбем ырылары"

Хоолгалаан 01.2021 чыл.
Тывада ат-сураглыг бо ыраажыны билбес кижи-даа чок, ооң катаптаттынмас чараш, өткүт үнү-биле ырлаан «Айлаң кужум», «Хырбача» деп сураглыг ырыларын дыңнавааннар ховар-ла боор.Ынчангаш Россияның алдарлыг, Тыва Республиканың улустуң артизи Демир-оол Бадарчыевич Кежиктигни “Шынның” аалчызы кылдыр чалап, Шагаа бүдүүзүнде бистиң корреспондентивис Алдынай Соян ужуражып, чугаалашкан.
— Демир-оол Бадарчыевич, мөгейикчилериңерге база «Шын» солуннуң номчукчуларынга бодуңарның намдарыңарны төөгүп бээр силер бе?
— 1953 чылда Эрзин кожууннуң Нарын сумузунга төрүттүнген мен. Авам Кежиктиг Чооду «Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде шылгараңгай күш-ажылы дээш» деп медальдың эдилекчизи. Ажылгыр, эрес-кежээ авам Нарынның сүт-бараан фермазынга саанчылап чораан. Авамның ийи оглунуң улуу мен. Менден бичии дуңмам Маадыр Мөңгеевич амгы үеде мал-маган өстүрүп амыдырап чоруур.
Нарынчылар арыг моол дылга чугаалажыр болгай, мен база 7 харлыымга чедир чүгле моолдаар турдум. Школага өөрени бергеш, тывалап өөренип алган мен.
– Ук-төөгүңерде ырлаар кижилер турган бе?
– Бодумну ырлаар мен деп-даа эскербейн чораан мен. Школага өске эш-өөрүм-биле кады көрүлделерге киржип чордум. Бир-ле дугаар хөй кижилер мурнунче үнүп ырлаанымны дыка эки сактыр мен. Бирги класска өөренип тургаш, бир-ле байырлал хүнүнде школаның коридорунга чыскаал мурнунга «Үделге» деп ырыны ырлааным чер-ле уттундурбас. Ол үелерде өглер аразынга концерттер үндүрер турган, аңаа киржип турганымны база сактыр мен.
– Ынчангаш-ла артист, ыраажы мергежилди шилип алганыңар ол бе?
– 50 чылдар төнчүзүнде Тывага машина-техника сайзырап эгелээн үелерде техникага сонуургалым оттуп, өзүп келгеш, машина башкарар мен деп күзеп чордум. Школаны дооскаш, Балгазынның профтехучилищезиниң көдээ ажыл-агый техниказы башкарар калбак профильдиң тракторизи мергежилди чедип алгаш, төрээн колхозумга 1972 чылдан 1976 чылга чедир трактористеп ажылдадым. Ол ажылымга хүндүткелдиг ажылдап, мурнакчы тракториске чедир ажылдаан мен. Ол үелерде база-ла район көрүлделеринге үргүлчү киржип чордум. Бир-ле часкы тарылга үезинде тракторист акый: «Сен талантың бар кижи, довуракка боражып чоруур орнунга, артистеп чорзуңза» — деп сүме каткан.
Ол-ла чылын Кызылдың уран чүүл училищезинче киргеш, 1979 чылда чедиишкинниг дооскаш, ыры-хөгжүм ансамбли «Аянче» шилилгени эрткеш, кирип алдым. Ол үеде Культура яамызы кезек ыраажыларны, хөгжүмчүлерни Ленконцерттиң чогаадыкчы мастерскаязының бир чыл хуусаалыг өөредилгезинче чоруткан. Надежда Шойгу, Галина Сүрүн, Кайгал-оол Ховалыг, Александр Бапа дээш өске-даа салым-чаяанныг аныяктар-биле кады Ленинград хоорайга профессионал ыраажылар, хөгжүмчүлер болурунга өөрендивис.
1980 чылда Сочиге совет ырылар мөөрейинге киришкеш, лауреат ат алган бис. «Аян» ансамбли ынчан Тывага эң-не бир дугаар профессионал ансамбль турган. «Аян» ансамбли-биле бүгү Совет Эвилелиниң булуңнарын кезээн бис. 1989 чылда өг-бүлем аайы-биле «Саян» ансамблинче ажылдап кирдим.
— Өг-бүлеңерни таныштырыптар силер бе, Демир-оол Бадарчыевич.
– 1989 чылда Моолга «Аян» ансамбли-биле гастрольдап чораан мен. Өөм ишти Янсанжав Нямсурэн-биле таныжып алган чылывыс ол. Ол Моолдуң Завхан аймактың Улиастай хоорайның хөгжүм-шии театрынга хөгжүмчү бооп ажылдап турган. Тыва – моол найыралды каттыштырган кудавысты ынчан Кызылдың эң-не улуг, чараш «Улуг-Хем» өргээзинге эрттирген бис.
Нима (Нямсурэнни кыскаладыр адаары) чанзы дээр моол хөгжүм херекселинге ойнаар. Ол акы-дуңмалышкы, кожа күрүнеден Тывага келин бооп келгеш, бүгү назынында мында турумчуп, «Саян» ансамблиниң хөгжүмчүзү бооп ажылдап чоруур. Ол ТР-ниң алдарлыг артизи аттың эди¬лекчизи. Оон бээр-ле бо хүн¬ге чедир «Саян» ансамблинде бараан болуп кады ажылдап, чурттап чор бис. «Саяннар»-биле Европа, Азия чурттарын шуптузун кезип кааптывыс. Амгы үеде «Саян» ансамблиниң эң-не улуг назылыы мен. Келир чыл мугур, юбилейлиг чыл боор-дур: мен — 65 харлаар, «Саяннарга» ажылдааш 30 чыл, өг-бүле туткаш 30 чыл болур-дур бис.
Ийи оолдуг бис, улуу Тамир ТКУ-нуң политехниктиг салбырын дооскаш, мебель дизайнери болуп ажылдап турар. Өг-бүлелиг, 1 оол, 1 кыстыг. Бичиизи Буян Кызылдың Автоорук техникумун дооскаш, амгы үеде шериг албан хүлээлгезин күүседип турар.
— Демир-оол Бадарчыевич, чоннуң ынак, дыңнаксаар сураглыг ырызы «Хырбача» канчаар тывылганыл?
— Кызылдың уран чүүл училищезинче кады киргеш, кады өөренип, хөй-ниити чуртталга бажыңынга кады чурттап турган эжим, композитор Владимир Серен ол ырының аялгазын чогааткан. А сөзүн Майнак Саая ыры кылдыр таарыштыр бижээн. Көшкүн чоннуң хырбача деп чаагай чеминиң дугайында бо ырыны каяа-даа ырлаарымга, чон аажок сонуургап, хүлээп алыр чораан. Ол ырының хайы-биле улуг доң хырбачага будум эргээн-даа кемдедип, Хырбача деп шолага-даа чединген мен.
Барыын кожууннуң төп Куль¬тура ордузунга концерт көргүскен бис. Күскээр кыжын чүве. Ынчан «Хырбача» деп чаа ырыны күүседип турдум. Концерт төнүп турда, бир угбай сцена кырынче үнүп келгеш, артистерге байыр чедирди. Оон чүү болган деп! «Хырбачаны» ырлап турган Демир-оол Кежиктиг артисти өөрү-биле бажыңымче чалап аппаргаш, аңаа хырбача бээр мен» деп бо-ла ыйнаан. Адыш часкаашкыны дээрге шуут-ла диңмирээр. Мен ону анаа баштактанып турары ол ыйнаан деп бодап, оюн-баштак аян-биле өөрүп четтиргенимни илереткен мен.
Концерт төнген соонда, чоруур¬ деп турувуста, угбавыс бо-ла келди. Он шаа артистерден тургустунган бөлүк бис. «Чаа, бистиинче халдып ораал, уругларым!» деп бо-ла ыйнаан. Угбавыстың бажыңынга келдивис. Херим иштинде улуг сарлык кежи чадып каан болду. Коридорда болза-даа улуг хырбача салып каан, ана бузу буруңайнып чыдар. Бистерни хөй дүлген эът-биле аажок хүндүлеп ашкарып-чемгерген. Өөрүп четтиргенивисти илереткеш, чоруур деп турувуста, угбавыс: «Чаа, демги хырбачаңны ап ал, Демир» — деп бо-ла ыйнаан. Ам канчаар, угбайны хомудадыр эвес, ап алдывыс. Экииргек, буянныг угбавыска канчаар-даа аажок улуу-биле өөрүп четтиргенивисти илереткеш, чоруптувус. Хырбачавысты эжим эрниң бажыңынга аппаргаш, калбак ыяш кырынга доңуруп каан бис. Улаштыр Улуг-Хем кожууннуң сумуларынга концертивис көргүзери-биле чоруптувус.
Сумулар кезип чорааш, дедир ээп кээривиске, хырбачавыс демги калбак ыяшта чыпшыр доңуп калган болду. Соок чыварның сырынындан так куспактажыпкан хырбача биле калбак ыяштың дошталдыр доңуп калган ынакшылын чарары изиг ынакшылдың халыынынга алысканнарның ханы харылзаазын бузарындан белен эвес боор чүве-дир.
Чазыйлаан хайыракан дег апарган артистер ону хоора соп аар деп оралдажып турувуста, «ынакшылынче» шоглап келген барасканнардан өжээнин негээр дээш, «каржыланган» улуг доң хырбача амы-тынындан артык апарган калбак ыяжын артынга каапкаш, мээң танцылаар будумнуң кырынче карак-кулак чокка «шурай» берди. Аарышкылыынга шыдашпайн алгырыптарымга, дыка-ла амыраан боор ийин оң. «Мени сен чиир бе, сени мен чиир бе, көргей-ле бис харын» — дээримге, өөрүм оолдар каттыржып өлүп-ле турар.
Оюн-баштактан аңгыда, кыс уруг кылдыр балет хеви кедип алгаш, француз композитор Сен-санстың «Умирающий лебедь» («Өлүп чыдар куу куш») танцыны танцылаар кижи болгай мен. Ону күүседирде, буттарның улуг эргектериниң кырынга ойнаар. Оң талакы будумнуң белден куду ыжа берген. Ам канчаар, концерттиң бир күүселдезин үзер эвес. Аарышкылыындан каракты шийиптер дээрге, залда көрүкчүлерим бар. Бүдүү ызырныпкаш, чүткүдүп-ле үнер мен. Түренчиин канчаар ону. Шыдажыр апаар, ажылдың негелдези ындыг. Көрүкчүлер караандан ажытталып, көжеге артынче¬ чаштынып кирип кээримге, караамның чажы сыстып келген болур. Ол хырбачавысты доорап алгаш, мүннеп каап чоруур бис, ол хире улуг хырбача чүге белен хораар дээр силер! Артист ажыл ындыг, солун, хөктүг таварылгаларга-даа таваржыр сен.
— Артист болбаан болзуңарза, кым болур турган силер. Өске сонуургалдарыңар бар бе?
– Колдуунда машина-техникага, ону септеп, башкарарынга ынак мен. Ол ышкаш спортка хандыкшылдыг мен. Училищеге өөренип тургаш-ла, хостуг хүреш маргылдааларынга киржип, чемпионнап-даа турдум. Тываның аар атлетикага шилиндек командазынга турдум. Кемерово областың Тара хоорайга болган аар атлетика маргылдаазынга киришкеш, хүлер медаль биле шаңнаттым. Амгы үеде бодумнуң күш-шыдалым быжыктырып, бажыңымда гирьлер-биле ажылдап турар мен. Танцылап, самнаарынга база хандыкшыл бар. Училищени чогум дооскан мергежилим — танцы башкызы. Ынчангаш-ла ирги бе, улуг оглум база школага өөренип тургаш танцы бөлгүмүнче барып, танцылап турду.
– Моолда силерге дөмей кижи бар дээр, шын бе?
– Ийе, бар. Ылап-ла кижиниң ийизи ышкаш, дөмей кижилер чоруур боор чорду. Улан-Баторда сураглыг цирк артизи, клоун Галсан Тог Тог артистке мени дөмейлээр. Ужурашкан бис. Солун чүүл, ол ужуражылгада кээрде, кеттинип алганывыс безин дөмей болган чоор, хөктүг. Оюн-баштак чаңывыс, дурт-сынывыс база дөмей болган. Ол дугайында «Галсанның ийизи Тываның ат-алдарлыг артизи Демир-оол Кежиктиг» деп моол солунда бижээн.
– Удавас Шагаа кээр болгай, тыва, моол өг-бүле канчаар уткуур-дур силер?
– База-ла өске өг-бүлелер ышкаш, аъш-чемивис белеткеп алыр бис. Бурганнарлыг ширээвиске чемивистиң дээжизин салыр. Даң бажында саң салыр, чүк үндүрер дээн езулалдарны албан кылыр бис. Аймакта улуу боорумга, дуңмаларым, күдээ, кенээттерим Шагаа хүнүнде чолукшуп кээри чаңчыл болган. Моолдар Шагааны дыка-ла улуг байырлаар, чаа национал каас-коя идик-хевин кедер, аъдының дериг-херекселин безин чаартыр дээн ышкаш чүүлдерже улуг кичээнгей салыр.
Биске, артистерге, Шагаа-даа, өске-даа байырлалдар ажыл хүнү болур. Ынчангаш чонувус¬ка бараан болуп ажылдап-ла чоруурувус бо. «Кижини ажыл каастаар» дээр болгай, кандыг-даа ажылга, чолаачылап-даа чорааш, ажылымга бердинген, хүндүткелдиг ажылдап келдим. Артист болганымга хомудавас мен, артист амыдыралым моол кыска душтурган, салым-хуу деп чүве ындыг. 1984 чылда Тыва АССР-ниң алдарлыг артизи, 1994 чылда Россияның Президентизи Борис Ельцин Тывага кээп чораанында, ооң холундан «Россияның алдарлыг артизи» деп атты алыр аас-кежиктиг болган мен, 50 харлап турдумда ТР-ниң улустуң артизи деп хүндүлүг атты меңээ тывысканынга өөрүп четтирип, чоргаарланып чоруур мен.
– Интервью бергениңер дээш четтирдим, Демир-оол Бадарчыевич. Шагаада бодап чоруур күзелдериңер шупту бүдер болзун!
Алдынай СОЯН чугаалашкан.
Чуруктарны хуу архивтен алган.

Группа "Челээш" 1987-1989 чылдар
(Чурук челээш группазынга хамаарылга чок, анаа салдынган чурук)

Сай-Хонаш
Таа каш чылдар чуве ыйнаан, Ук бөлүктүң дугайында билир улусту бээр хөөреп бээрин диледивис

Денге ырлаптаалынар че эштер!))

Ыраажы кыс

Дыдырарган кара чаштыг,
Дыннап ханмас хоюг уннуг
Чалыы назын салым-чолун
Чассыдып кээр чараш уруг

Чымаарарып чоруп алган
Чылар-чылбас кынны берген
Сээн-не оожуум будужунге
Сеткилимден ынак-дыр мен

Кузелимнин ханызындан
Куштуу-биле дилеп тур мен
Ыянгылыг унун-биле
Ырлап берем чараш уруг

Алдын Хун дег чазык арнын
Кайгап-коруп оруксаам кээр
Аяс дээр дег арыг унун
Катап, катап дыннаксаар мен

Хүндүлээр мен
Кижилерни алалап көөр сеткилим чок,
Кижизиг-ле чоруур болза өңнүүм дээр мен.
Ынаныжын черле салбас эжим болза,
Ындыгларны, ээ көрүп хүндүлээр мен.
Эткен сөстүң ээзи болуп артып калыр,
Эртен даарта уттуучаңнап, былдап орбас.
Алдар-адым, арын-нүүрүм кончуг - дээштиң,
Артай баспас улустарны хүндүлээр мен.
Кадыг-берге үелерде чааскаан арткаш,
Кадык-шинек харыксырап, аарый бээрге,
Дезип, хоюп эрте бербейн, холун сунар,
Деткип келир улустарны хүндүлээр мен.
Улуг эрге, алдар-хүндү чедип алгаш,
Улус-чондан аңгыланып ыраай бербейн,
Кожай, ядыы, ортумак - деп ылгап чорбайн,
Кожа-хелбээ чурттап чорза, хүндүлээр мен.

Ажай-буурул мергеннерниң чагыг сөзүн,
Аажок ыдык сүзүглел - деп угаап чорза.
Ажы-төлге, салгалдарга дамчыдар - деп,
Ажыл кылып чоруур болза, хүндүлээр мен.
Меге сөстүң ачызында чурттап чорбайн,
Менээ боттуң бүдүжүнге болчуп турбайн,
Шывык-биле соп-даа турза чаннып сынмайн,
Шынчы болза, ёзулуг-ла хүндүлээр мен.
Улустарны алалап көөр, сеткилим чок,
Улугну-даа, бичиини-даа чонум дээр мен.
Кижи-биле кижилерде ылгал чок-тур.
Кижизиг-ле чоруур болза, хүндүлээр мен.
Ооржак. А

Кара-Хөл, 1996 чыл. Маадырывыс
Сергей Кужугетович Шойгу

Хуннеп тургаш чаап турар
Хулбус оъттуг тайгаларым
Хулумзуруп шайлап орар
Хундуткелдиг кудаларым деп турар кожамыктын уланзыны тып беринерем.

Амыдырал оруктары арыг болзун,
Аас-кежик ала чайгаар аалдап келзин.

Чадаг чорба, аъттыг чор,
Чааскаан чорба, эштиг чор