Статистика ВК сообщества "Тыва хуреш"

ОГБЕЛЕРДЕН ДАМЧЫП КЕЛГЕН ООРЕДИГЛИГ ЧАГЫГЛАР, ЧАНЧЫЛДАР.
Бүзүрелдиң, идегелдиң, ынакшылдың уязы – өг-бүле. Кижиниң сагыш-сеткил культуразының, делегейже көрүүшкүнүнүн, бүгү талазы-биле мөзүлүүнүң быжыг өзээ өг-бүле иштинге тургустунар. Культурлуг ниитилел төлептиг кижиден эгелээр. Төлептиг кижини өг-бүлеге кижизидер. Чүс-чүс чылдар дургузунда өгбелеривис тыва ёзу-биле ажы-төлүн кижизидип, чаагай чаңчылдарын сагып чоруур, мөзү-бүдүштүг эрге болгаш кыска кончуг чоргаарланыр чорааннар.

Ёзулуг эр кижи – аал-оранының ажыл-агыйжы ээзи, өдек сыңмас малының хумагалыг кадарчызы, чараш аажы-чаңның болгаш ак сеткилдиң эдилекчизи, төрээн чуртунуң ёзулуг хамаатызы, чонунуң чоргааралы.
Ёзулуг кыс кижиниң сагыш-сеткил культуразы, ак сеткилдиг болуру, улуг кижини хүндүлээри, ажыл-ишке хандыкшылдыы ужурнуң ыдыктыг негелделерин сагыыры-биле холбашкан болур.

Чаш төлдү ужур сагыыр кылдыр кижизидип каар болза, бүгү назынында мөзүлүг кижи болур. Ужур билир кижилер дээрге ада-иезиниң адын довуракка бораштырбас, чонунуң төлептиг оолдары болуп, бүгү назынында мөзүлүг кижилер болур. Өгбелеривистиң чаштарны кижизидер чаңчылчаан аргаларының кыска даңзызы:
Огге улуг назылыг кижи кирип кээрге, олурган чаштар хүндүткелдиг туруп келир. Улуг назылыг кижи көргеш, бичии назылыг кижилер олурар болза, мелегейлер апаар дижир.
• Бичии чаштар улуг кижиниң мурну-биле эртпес. Бичии чаштар улуг кижиниң мурну-биле эртер болза, кедизинде кырып келгеш, хүндүледир кижизи чок апаар дижир.
• Бичии чаштар улуг кижиниң адын дорт адавас. Бичии чаштар улуг кижиниң адын адаар болза, боску ыжар дижир.
• Улуг кижилер кайы-бир өгге чыглып келгеш, чугаалажы бээрге, бичии чаштар дашкаар үнер ужурлуг. Улуг назылыг улустуң чүгле боттары чугаалажыр чугаазын бичии чаштар дыңнавас ужурлуг. Улуг улустуң чугаазынга бичии чаштар дооразындан киришпес чаңчыл турган. Улуг улустуң чугаазынга киришкен бичии чаштың кулаа дүлей апаар дижир.
• Улуг назылыг кижи бичии чашка чүве бээрге, ийи холдап алгаш, четтиргенин илередир. Улуг назылыг кижи чүве бээрге, чаңгыс холдапалырга, бүгү назынында чааскаан чурттаар дижир.
• Өске кижиниң эдин оорлавас чоор. Актыг кижиниң эдин оорлап чораан кижи хилинчектенип өлүр дижир. Кижи кандыг-даа өнчүнү карак кызыл ажылдап, дерин төп чорааш чедип алыр. Ынчан аас-кежик болгаш чедиишкин кижиге доктаар, өгден ыравас болур.
• Ада-иезин, дөргүл-төрелин, эш-өөрүн мегелевес чоор. Мегечи кижи кара нүгүл тарадыр дижир. Оор, мегениң оруу чаңгыс – тамыга кирер дижир.
• Чаш кижиниң аксы быжыг болур. Улус аразынга палырааш болурга, сек көрген кускундан дора көстүр дижир. Улус аразынга сөс октаар кижи сөөлүнде барып чааскаан чоруур салым эдилээр дижир.
• Бичии чаштар черден үнген чечек чулбас, өл хаак сыкпас, ногаан терек ужурбас, дириг амытанның амызынга хол четпес.
• Элээдилер болгаш аныяктар улуг улус-биле сөс маргышпас, өг чанынга кыпсынчыг кылдыр сыгырбас турган. Азаның кулаа кончуг дыңнангыр, ынчангаш сыгы болган черге хамыкты мурнай келир дижир. Аал чанынга кыпсынчыг сыгырары, кускуннаары хоруглуг.
• Ада-иезиниң хан төрел кижилерин үш ада дужундан бээр билир болур, ооң кол ужуру болза хан төрел кыс болгаш оол кижилер өг-бүле тутпас.

Тыва чанчылдар М.Б.Кенин-Лопсан.
#ТываЧанчылдар#Ужурлар#өгбелер