Статистика ВК сообщества "Тыва Википедия"

0+
Тыва билиглер нарыыдап сайзыразынам!

Графики роста подписчиков

Лучшие посты

"Иниим" деп сөстүң төөгүзү

Колдуу Улуг-Хем чонунуң ажыглап чоруур сөзү. Кезек улус ол "ниим" деп дуңмазын кыйгырып адаар сөстү "эниим" деп сөстүң кызырылган хевири кылдыр көрүп турарлар.
Шынында бурунгу түрк бижиктиг тураскаалдарда чаңгыс эвес удаа ажыглаттынып турар сөс болган. Сураглыг шериг баштыңы чораан Күл-Тегинге тургускан бижиктиг тураскаалдарда ол "ини' деп сөс хөйү-биле илереттинген. Ында эр дуңмазын ынчаар адап турар. Ынчап кээрге, ук-дөстүг ындыг-ла бөдүүн эвес сөс болуп турар-дыр.

33 9 ER 2.2700
Өвүр кожууннуң даглар болгаш хемнериниң аттары

Дөзү: М.В. Бавуу-Сюрюн, Ч.К. Куулар, Тыва дылдың лексиказынга факультативтер. Кызыл, 2005 ч.

27 6 ER 1.0215
Чайын бичии чаштарга тыва дыл өөредир лагерь ажыдар болза, ажы-төлүңерни чоргузар силер бе?

9 3 ER 0.7652
Амгы бижимел тыва дылда нептереңгей частырыглар.

Оларны ийи улуг бөлүкке чарып болур:
1. Өске дыл / бижик системазының дүрүмнерин тыва дылга капсырары
2. Тыва дылдың бодунуң "иштики" частырыглары

Тыва дылга таарышпас дүрүмнерни тыва дылче көжүрери

1. "ё" деп үжүктү "е" кылдыр бижиири
Ол чаңчыл бижимел орус дылдан келген. Ында чамдык сөстерде "чымчак" ажык эвес үннер илередир үжүктер соонда /о/ деп ажык үн турарга, ону илередирде "ё" деп демдек бижиир. Ынчалза-даа бир-ле чылдагааннардан ону "е" деп демдек биле солуур. Алфавитте ол үжүктүң адын "йо" дээр. Орус дылда "йотчуткан" дээр тускай үннер аңгылаттынар. Оларга /йа/, /йо/, /йу/, /йе/ деп үн каттыжыышкыннары хамааржыр. Ол үннер болза бөдүүн /а/, /о/, /у/, /е/ деп үннерниң мурнунга /й/ (j) деп ажык эвес үн немешкенинден болган модификастары болур. Оларны бижикке хөй кезиинде я, ё, ю, е деп үжүктер-биле көргүзер. Тыва дылга база ындыг үннерни аңгы тодарадып болур. Ынчалза-даа оларның нептереңгей, хүн-бүрү ажыглаар сөстерге таваржыры ховар, колдуунда үлегерлээн сөстерде болур, чижээ: яамы, ягаан, юла, Юпитер дээн ышкаш. Ийи ажык үн аразынга таваржыры хөй, ындыг сөстер долгандыр эңдере: чаяр - /чайар/, хоюг - /хойуг/ дээш өске-даа. Арай бичии узамдыга бердивис. Ам-на кол чүүлүвүс көрүп эгелээлиңер.

"Ё" деп үжүктү тыва дылга ёзу, ёзулал, ёзугаар деп чижектиг эгезинде "й"-га коштунган ажык үннүг сөстерге ажыглаар. Сөөлгү үеде ол үжүктү "е" деп үжүк биле солуп каанын чамдык тыва бижиктерге биле текстилерге көрүп болур. "Ёзугаар" деп сөс кайда-даа, ынчангаш шак ол сөстү чазып бижип каанын удаа-дараа көрүп болур: "езугаар". Ону канчаар номчуур? "Эзугаар" бе азы "йезугаар"? Азы бир аңгы кылдыр бе? Үстүнде бижээни йозугаар, орус дылдың бижимел дүрүмнерин тыва дылче уш-баш чок көжүрериниң чылдагаанындан болуп турар деп бодаар мен. Шынап, мен бодум ол сөстү "йозугаар" деп бижиир мен. Чүге дизе мен бодаарымга ынчаар бижип каарга ол сөстүң фонетиктиг тургузуу шын дамчыттынар. Оон анаа даштыкы хевири-даа чараш, эстетиктиг болгаш минималистиг, мээң көрүжүм-биле. "Езугаар" азы "езугаар" деп бижиир вариантызы арай көөрге чараш эвес. Аңаа немей, "ёзугаар" деп янзызы арай ажыр чүдүртүнген деп бодаар мен, "Ё" биле "ё"-нуң кырында точкалары дээш. Ындыг демдектерниң кырында тускай немелде демдектерни диакритиктиг демдектер дээр. Тыва дылда мындыг диакритиктиг демдектер бар: "карактар" - кырында ийи долу сек, биле "аяк" - аяк контурунга дөмей ыргак шыйыг. Шак ол ийи немелде демдекти деңнээримге "аяк" каракка таарымчалыг-даа ышкаш, чүге дизе ол тудуш чаңгыс демдек, оон "и" деп демдекти баксыратпайн, дам экижидип турар-даа ышкаш.

Ол дээрге анаа мээң хууда бодалым биле көрүжүм-дүр. Ынчангаш мени амгы тыва графиканы бак сөглеп турар деп бодаваңар. Ынчангаш мээң бодалымда: "йозугаар" — чараш, минималистиг, "тудуш" көстүр янзызы, "ёзугаар" - арай таптыг болбаазыраттынмаан, эгезинде эвээш кичээнгей салдынган, амгы үеде өскерлип турар янзызы.“

2. Чымчак демдекти бодамчал чок ажыглаары
Орус дыл дамчыштыр үлегерлээн сөстерни графиказын олчаан арттырып бижээнин көрүп болур. Англи дылда profile (профайл) деп сөс бар. Орус очулгазы болза "профиль". Тыва аас биле бижимел дылда ол сөстү база ажыглап турар. Кол айтырыым болза, ол сөске тыва кожумактар немеп тургаш улус чүге чымчак демдекти арттырып турар? Чижээ: профильдиң, профильге, профильдээр, профильдиг. Ап каапса ону деп бодаар мен, ынчап кээрге профилдиң, профилге, профилдээр, профилдиг боор. Ол сөс дыка таптыг кылдыр "л" деп үжүкке төнүп бээп турда улус аңаа чымчак демдек кожар болган. Ынчангаш "льд", "льг" чижектиг каракка анчыг үжүк каттыжыышкыны турар боор. Оон аңгыда ындыг янзылары узун, арзагар болгаш ажыр чүдүртүнген көстүр. Харын, ийи сөөлгү шынары кижиниң таарзынар таарзынмазындан хамааржыр ыйнаан. Ынчалза-даа узун дээрге шын — сөсте артык демдек турар.

Бо болза хөй-хөй частырыгларның чүгле ийизи. Дараазында чүнү чугаалап болур дээрге, "ее" деп үжүктерни ажыглап турарының дугайында чугаалап болур. Оон ийиги улуг эң солун адыры биле база көрүп танышпаан бис. Бо дээрге мээң бир дугаар тыва дылга хамаарыштыр шенелде ревюм-дүр. Маңаа көдүрген айтырыглар дугайында чүнү бодап турарыңар комментилерге бижиңер. Солун болза уламчызын база бижиир мен, сайгарып чугаалажыр чүве хөй.

11 10 ER 0.6204
Сураглыг чогаалчывыс Эдуард Баирович Мижит база ооң өөнүң ишти тыва чогаалдың билдингир шинчилекчизи, филология эртемнериниң кандидады Людмила Салчаковна Мижит тыва культура, төөгү, тыва чогаалды хүндүлээр улустуң албан номчуур ужурлуг чогаалдарының даңзызын тургускан:

1. Аранчын Ю.Л. Тыва улустуң маадырлыг оруу. Монография.
2. Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары. (Тургузукчузу Арапчор А.Д.), 1995, 2010.
3. Мифы, легенды, предания тувинцев (на тув. и русс. яз.). (Тург. Самдан З.Б., Куулар Д.С.)
4. Тувинские героические сказания (на тув. и русс. яз.). (Тург. Орус-оол С.М.), 1995.
5. Тувинские сказки (на тув. и русс. яз.). (Тург. Самдан З.Б.), 1994.
6. Күл-тегин (Бурунгу түрктерниң бижимелдери) . 1993, 2003.
7. Сарыг-оол С.А. Аңгыр-оолдуң тоожузу. Роман.
8. Тока С.К-Х. Араттың сөзү. Роман.
9. Көк-оол В.Ш. Шиилер чыындызы («Хайыраан бот», «Самбажык»).
10. Пюрбю С.Б. Чогаалдар чыындызы. Шүлүктер.
11. Пюрбю С.Б. Чогаалдар чыындызы. Шиилер.
12. Кудажы К-Э.К. Уйгу чок Улуг-Хем. Роман.
13. Бадра И.Y. Арзылаң-Күдерек. Роман.
14. Кенин-Лопсан М.Б. Чүгүрүк -Сарала. Роман.
15. Кенин-Лопсан М.Б. Буян-Бадыргы. Док. роман.
16. Кенин-Лопсан М.Б. Читкен уруг. Роман.
17. Сюрюн-оол С.С. Авазынга даңгырак. Роман.
18. Сюрюн-оол С.С. Кымның оглул? Роман.
19. Кюнзегеш Ю.Ш. Ожук даштары. Шүлүктер.
20. Танова Е.Т. Акым дугайында тоожу. Тоожу.
21. Доржу М.Б. Ɵшпес кезек – оттуг чечек. Шүлүктер.
22. Доржу М.Б. Сыргалар. Новеллы.
23. Донгак Э.Л. Эрги хонаштар. Роман.
24. Монгуш В.Б-Х. Кадай кыстың чаңы чараш. (Ɵске-даа номнар). Сатира, юмор.
25. Даржай А.А. Чогаалдар чыындызы. Шүлүктер, шүлүглелдер.
26. Даржай А.А. Чурттаарын күзезиңзе. Проза.
27. Куулар Ч.Ч. Шораан. Проза.
28. Серен-оол В.С. Белдир. Шүлүктер.
29. Уержаа А.К. Ынак-тыр мен… Шүлүктер.
30. Мижит Э.Б. Бөдүүн одуруглар. Шүлүктер, шүлүглелдер.
31. Мижит Э.Б. Ɵргүл. Шиилер чыындызы.
32. Мижит Э.Б. Казыргылыг кудуктуң кыйгызы. Проза-шүлүктер.
33. Иргит И.Б. Чалыы үем. Шүлүктер.
34. Куулар Н.Ш. Даңгына. Шүлүктер.
35. Куулар Н.Ш. Дүүшкектиг ээр-дагыр оруктар. Тоожулар.
36. Тараачы Б-Б.Н. Кайгал. Тоожу.
37. Ондар Ч.Ч-Д. Ханныг истер. Шии.
38. Ирбижей Ч. Ынак эжиң ады кымыл? Чечен-чугаалар.
39. Бегзин-оол А.С. Дииреңниг дүн. Шүлүктер.
40. Кужугет М.А. Идегел. Шүлүктер.
41. Лудуп Р.Д. Чер биле Дээр. Шүлүктер.

13 0 ER 0.5220
Оон өске кандыг чижектер киирип болурул? Адаанга бижиңер

5 14 ER 0.5804
"ЧТО НЕ ТАК С МОИМ ТУВИНСКИМ?"

Предлагаем почитать историю девочки татарки.
В тувинской среде также есть "языковой шейминг". Он выражается в высмеивании за акцент или диалектное произношение.

У многих не получается выучить тувинский язык только из-за страха быть высмеянным за акцент. Акцент можно устранить только при регулярном общении на тувинском языке. У тех, кто в детстве освоил сначала родной тувинский язык, но потом из-за окружения не говорил на тувинском, "русский" акцент в принципе легко устранить, так как в детстве уже была сформирована артикуляционная база тувинского языка. Но даже если человек с детства говорит на русском, в тувинской среде ему не так турдно будет "исправить" акцент. Особенно это касается детей.

Нередка дискриминационная практика в отношении диалектного произношения или употребления диалектных слов.

"Заботясь" о чистоте тувинского языка, мы делаем только хуже!

Поделитесь в комментариях случаями языкового шейминга в вашей жизни.

4 2 ER 0.2639
Издревле тувинцы обучали своих детей с помощью пальчикового театра кукол - токуужук. Из видео вы узнаете, как сейчас возрождают эту традицию.

Видео о тувинцах снял российский телеканал "Продвижение" в рамках проекта "Культурный код".

4 0 ER 0.2260
Адаанда бижиктиң харыызы:
Частырыглыг одуругну шын тыпкан-даа болза, частырыглыг сөстү колдуу киржикчилер шын эвес тыпканын демдеглеп тур бис.

Дыка хөй киржикчилер ЧЕМЗИГ деп сөсте частырыг бар деп айыткан, шынында тыва дылдың дүрүмү-биле КИЖИСИГ деп бижиири шын эвес болур: бир эвес чүве ады ажык үнге төнген болза, аңаа "- СЫГ" демдек адының чогаадылга кожумаа немежирге, дүлей "С" ыыткыр "З" апаар.

2 9 ER 0.3146
Оон өске кандыг нарын болгаш солун дириг амытаннар аттары билир силер?

4 17 ER 0.4097