Статистика ВК сообщества "Нарынқол"

Жерлесіміз Назым Қызайбай Азия біріншілігінде алтыннан алқа тақты.Құтты болсын!

Жердің тарихи атауына тиіспеу керек!

Туған ауылым-Сарыбастаудың атын өзгерту туралы қызу талқы болып жатыр екен.Сол ауылда туған пенде ретінде өз ойымды айтуды парыз санадым. Сарыбастау климаттық тұрғыдан Нарынқол өңірінде ең шөлейтті жер.Құмды Жабыр жотасына аумағында орналасқан.Тянь-Шань тауы тасты гранитті болса, төмендеп разломнан кейін Жабыр құмы, одан сары топырақ дала басталады.Бәрі геологиялық тұрғыдан тізбектелген қатпарлар ғой.Сол сары топырақты алқапта су жоқ.Құрғақ жер.Бірақ, қәзіргі ауылға кіре берісте құдайдың берген кішкене ғана бұлақ көзі бар.Міне, сары топырақты жерде орналасқан, сусыз жердегі бір бұлақ көзіне қуанған ата-бабаларымыз "Сарыбастау" деп ат қойған.Бір ғасыр бұрын, бәлкім екі-үш ғасыр бұрын..
Көрші ауылдың аты Тұзкөл.Бұл атақты тұзды көлдің түбіне орналасқан.Тарихи атауы.Ешкім өзгерте алмайды.Одан кейінгі көршіміз алты алашқа белгілі, шаңырағына жыр қонған Қарасаз ауылы! Ауылдың іргесінен Қарасу өзені ағып жатыр.Таудың етегі болған соң ауыл маңы сазды келеді.Жері қап-қара топырақ.Содан бұл ежелден Қарасаз.Бірақ, ақиық ақынды өмірге әкелген Қарасазды Мұқағалидың атына бермеді.Ән мен жыр қонған Мұқағали ауылы десе де жарасар еді.Ақсақалдар тарихи атауын сақтаған. Тарихи атауға байланысты екі ауылды мысалға келтірдім.
Нүсіпбек Әшімбаев Социалистік Еңбек Ері! Менің атам! Колхозды басқаруға келген кезде колхозда 760 қой болыпты.Қызметін өткізіп берер кезде колхозда 100 мың бас қой болған.Отыз жылдай басқарып, қойдан түскен пайдаға ауылдың барлық ғимараттарын салып берген.Ауылға нағыз еңбегі сіңген қайраткер.2009 жылы 99 жасқа қараған шақта дүние салды.Бір өкініштісі, өзі салып кеткен ғимараттарды кейінгі ұрпақ біздер бұзғанын көзбен көрді.Енді сол атамызға ауылдың атын беру туралы мәселе көтеріліп жатыр екен.Көзі тірісінде ауылды сақтай алмадық.Негізі Қазақстанның барлық ауылы сақталмады ғой.Қираттық бәрін.Енді атамызға атын бергеннен еш өзгеріс жоқ-ау.Тарихи атауы да бар.Оның үстіне ауылдың жартысы осы атамыздың ұрпақтары, туыс-бауырлары.Қазақы салтқа салсақ келіндері ауылды атасының атымен атау да қисынға келмейді.Атамыз колхозды дүркіреп басқарып тұрғанда, ауыл композиторы Мақай атамыз "Сарыбастауым" "Сарыбастаудың қыздары-ай" деген әндер шығарып, мың жылдық әнұранын жазып кеткен. Мұқағалидың нағашы ауылы болған соң, ақында "Сарыбастауға" өлең шығарған.Классик жазушы Бердібек Соқпақбаевта осы ауылда оқыған, арнайы жазған эссесі бар.Сыншы Сағат Әшімбаев, жазушы Төлен Қаупынбаевтар білім алған ауылды тарихи атауымен атаған дұрыс.Нүсіпбек атамыздың есімін ауылдың орталық көшесіне, мәдениет үйіне берсе.Әрине, атамыздың еңбегі келер ұрпаққа да үлгі.Осындай ауыл салып кеткен атамыздың аты мәңгілік жасасын!

..Өмірге шешем келген осы маңда,
Өмірді сүйген және шошыған да.
Он бесінде жат жұртқа пенде болып,
Жат босата тұрыпты тосып алда.
Қаршадайдан қайғыны ішіп қанған,
Қайырылмай артына ұшыпты арман.
Сарыбастау, Нахамның көз жасымысың?
Сау етіп кірпігінен түсіп қалған.
Тағзым етіп атымнан аударыла,
Қарай-қарай өтермін тауға мына.
Сай-саланы сағым боп кезіп жүрген
Анамның адастырған арманы ма?
Шаттансам шарық ұрып кейдегіме,
Кешір, дос, күйінемін кейде міне.
Шарттастың басындағы шарбы бұлттар,
Он бес жасар шешемнің көйлегі ме?
Қарашы, әне, Шарттастың басы мұнар,
Жарқылдайды жасылы, жасыны ма?
Әлде менің анамның алпыстағы,
Әлдеқалай оянған ашуы ма?!...
Мұқағали Мақатаев

Сарыбастау - жүрек түкпірінде сыздаған сағыныш. Сарыбастау - биік шыңдарға қол создырған аппақ армандардың бесігі. Сарыбастау - балалық бал күндер мен бейкүнә сезімдердің куәсі. Құтты қоныс, киелі мекен туған жер ! Сенсің, арқа сүйер тірегім, табан тірер тұғырым! Бір кезде ауылға деген сезімімді осылай түйіндеппін. Сарыбастау... .Бұл - аспантаулардың аясында орын тепкен біздің ауыл.
Өмірге шешем келген осы маңда,
Өмірді сүйген және шошыған да.
Он бесінде жат жұртқа пенде болып,
Жат босаға тұрыпты тосып алдан.
Қаршадайдан қайғыны ішіп - қанған,
Қайрылмай артына ұшыпты арман.
Сарыбастау!
Нахамның көз жасымысың,
Сау етіп кірпігінен түсіп қалған?!
Мұқағали анасының кіндік қаны тамған Сарыбастау туралы осылай деп жыр маржанын өріпті өзінің "Өмірдастан" поэмасында.
Айтайын дегенім, биыл 90 жылдығын атап өтуге қамданып жатыр біздің жұрт. Мынандай әлем қайғы жұтып, заман төңкерліп асты үстіне түсіп жатқанда той тойлаудың қаншалықты маңызы бар? Ол той кімге (ауылға) не береді? Айтайын дегенім бұл емес. Ауылда (сыртта жүргендері бар) ел қамын ойлайтын азаматтар бар ғой. Өздері шеше жатар. Осы жерде сол ауылдың суын ішіп, сол ауылдың топырағынан нәр алған ауылдастардың екіге жарылуына, айрандай ұйыған ауылдың жік-жікке бөлінуіне себепкер боп жатқан бір мәселе бар. Айтпағым сол туралы еді. Естеріңізде ме, мен баяғыда Қонаев ақсақалдың үйіне барып, сұхбат алып, ол кісі маған бата берді деп ем ғой. Оны осы жерде "Қонаев берген қос алма" деген атпен жазып, біраз сайттар мен басылымдар өзімнің рұқсатыммен көшіріп басып, жариялаған болатын. Сол жерде Димаш атамыздың "Бавлам, қай ауылдың баласысың?" деп сұрағанын, менің Сарыбастауданмын дегенімде "Әәә, Ленин колхозынан, Әшімбаевтың аулынан екенсің ғой" деп ауылдағы біраз жайттан хабардар екенін білдіргенін жазған едім. Сол кезде менің жүрегімді сұмдық бір мақтаныш сезімі кернеген. Желдің өтінде, дәл шекарының түбінде тұрған менің аядай ауылымды өзі өмір сүрген уақыттың адал перзенті, тағылымы терең биік парасат иесі, елінің сый-құрметіне бөленіп, ұлттық тұлғаға айналған, көзі тірісінде-ақ ел-жұрты өз көсемі ретінде таныған ғажап адам Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев ақсақалдың тап басып танып, біліп, есінде сақтап тұрғанына төбем көкке екі-ақ елі жетпей қайтқам. Вот ,солай! Иә, Сарыбастау атауы Кеңес Одағы кезінде осы ауылдың кірпішін қалап, оны еліміздегі ең іргелі шаруашылыққа айналдырған Социалистік Еңбек Ері Нүсіпбек Әшімбаевтың атымен тығыз байланысты. Тіпті, осы екі ұғымды бір-бірінен бөліп-жарып қарауға келмейді. Енді мәселе неде дейсіз ғой.?Өзім де соған келе жатырмын Ауылдың бір топ азаматтары Сарыбастауға осы Нүсіпбек атамыздың атын беру керек деп даурығып жатса керек. Ал екінші топ "Жоқ, қаншама уақыт бойы осы атаумен аталып келе жатыр. Сарыбастау болып қала берсін. Ал Әшімбаев атамызға ауылдағы орталық көшенің атын берейік" дейтін көрінеді. Бір-бірімен қырғи-қабақ боп, дауласып жатыр екен. Сол ауылдың бір түйір бөлшегі ретінде мен де қалыс қалмайын деп... Хотя қыздардың пікірі аса есепке алына бермейді. Сонда да. Меніңше болғанда, екінші топтікі дұрыс. Сарыбастау - осы ауылдың тарихи атауы. Ал Әшімбаев атамыздың ауылға, сол ауылдың көркеюіне қосқан қисапсыз еңбегін ешкім жоққа шығармайды. Менің бір ойым, кезінде осы кісі өзі салдырған, ауылдағы ең көрікті һәм көрнекті орындардың бірі -мәдениет үйін осы кісінің атымен атауға әбден болар еді. Айтпақшы, Қонаев атамыз осы мәдениет үйін де тілге тиек етіп, "Сендердің ауылдарыңдағы клуб кезінде драмтеатрдың үлгісімен салынған. Ондай мәдениет үйі Қазақстанда екі-үш жерде ғана бар" деген еді. Уақыт шіркінді ешкім уысында ұстап тұра алмайды ғой. Уақытпен бірге ұрпақ алмасады. Бұл өмірдің заңдылығы. Бір кездері Сарыбастауды керемет қып гүлдендіріп, оның атын айдай әлемге паш ететін бір ұрпақ келетін шығар. (Келуге тиіс!) Сонда Әшімбаев атауын тағы өзгертеміз бе?! Қалай олйайсыздар, қымбатты менің достарым? Осы жер-су атауларын өзгерте берген дұрыс па? Одан кім не ұтады?
Жанар Оразымбет, журналист

САРЫЖАЗДАҒЫ ЧЕРНЕНКО ТҰРҒАН ҮЙ
Сарыжаз ауылын қақ жарып өтетін үлкен жолдың бойындағы бөрене ағашымен салынған екіқабатты ескі ғимарат көптің назарын бірден аударады. Өйткені, Нарынқол мен Кеген, тіптен Алматы облысында мұндай үйдің кездеспеуі мүмкін. Екі кіреберісті еңселі биік үй, біркелкі бөренемен қиюластырып тұрғызылған. Бөренелердің қиюласуы, бөлмелер мен терезелердің және екі кіреберістің жасалуы да ерекше. Үйдің сыртқы ағашына қарап, оның ертеректе салынғанын байқауда қиын емес. Ауыл тұрғындары «Үй біз ес білгеннен бар. Жасымыз 70-тен асса да, үйдің қай жылдары салынғанын білмейміз. Әкелеріміз бұрыннан бар деп айтатын. Кеңес заманында салынған болуы мүмкін. Шамамен 100 жылдың арғы, бергі жағында»- дейді.
1960 жылдардың ортасында анаммен бірге Сарыжаздағы нағашыларым Есмолдаевтардың үйіне барғанмын. Онда мектепте оқитын кезім. Есік алдынан ағатын судың арғы жағында сырық бойымен бірдей жіңішке бөренелермен тіктеп қоршалған дуалды көргенмін. Тіктеліп қоршалған бөренелердің ұштары үшкір. Дуалдан сыртқа шығатын шағын есіктен іштегілер аққан судан шелекпен су алып жатқанда нағашымның баласы Төлеген: «Қоршаудың ішінде жындыхана бар. Мына есік су алуға арналған. Ал жындыхананың үлкен есігі көше жақта. Қақпасында екі қызыл бес жұлдызы салынған. Ішке ешкімді кіргізбейді. Бірде апам екеуміз ішке кіріп, клубынан кино көргендік. Аурухана мен емдеу орындары, аурулардың жататын үйлері де бөлек-бөлек. Іші жасыл желекті саябақ. Демалатын орындар мен қыдыру жолдарында орындықтар да жетерлік»,- деген.
Кейін Төлегеннің «жындыхана» деген сөзі шындық екеніне көзім жетті. Қоршау ішінде жүйке ауруының ақауларын емдейтін Алматы облысына қарасты аурухана (психбольница) екенін, атағы облыс емес, тіптен республикаға танымал мекеме дегенді де естідім. Емделушілердің ішінде белгілі адамдар да емделіпті. Дәрігерлері де мықты болған дейді білетіндер. Уақыт өте бөренелі қоршаулардың орнын бетон плиткалар басты.
Ұлбүбі тәтеміз де бір кездері осы мекемеде медбике болып, еңбек жолын бастағанын айтады. «Мен медучилищені бітіріп келгенде зертханада істедім. Себебі, бөлімде істеуден қорықтым. Кейін біраз жыл өткеннен соң, 3 пен 5- бөлімшеде медбике болғанмын. Ауруханада 500-ге тарта аурулар емделіп, әр науқасқа бірден адам қарайтын. Науқастардың диагнозына байланысты бөлек-бөлек бөлімдер болды. Олар ауыр, орташа, жеңіл болып бөлінетін. Емделушілердің ішінде де Мәскеуде жұмыс жасаған Суворва деген және Украинадан келген бір әйелдің емделгені де есімде. Мұндағы тәртіп те қатал болды. Өйткені жүйке ауруымен ауыратындардың ішінде түрлі жағдайлар болып тұратын. Қызмет жасайтын дәрігерлердің көбі сырттан келгендер еді. Олар көп науқасты емдеп жазды да. Ал басқа жұмыстарды Сарыжаздың жергілікті орыстары жасады. Кейін ауылдың қазақтары жеңіл-желпі жұмыстарға араласты» -деп, 1970 жылдардың әңгімесін айтқан.
Бұл ғимарат ауруханадан бұрын, 1930-жылдардың алдында әскери комендатура болғанын әкемнен бала кезімде естіген едім. Ашаршылық жылдары жағдайдың қиындығынан халық шекара асып, Қытайға ауғанда әкем де екі-үш рет отбасын алып өтіпті. Соның бірінде ұсталып, Есекартқан заставынан Сарыжаздағы әскери комендатурасының абақтысына қамалыпты. Одан әрең дегенде құтылғанмын деген. Осындай оқиғаны Алтынбек Қонаев деген қария да айтқан. «Әкем Қонай Байзақов кеңес өкіметі орнағаннан кейін әскерге шақырылып, Алматыда борышын өтейді. Кейін Жаркент пен Қалжат, Ойқарағай жақтағы шекарада 1930 жылдары отряд командирі болып қызмет атқарады. Елдегі ашаршылықтың кесірінен шекара маңындағылардың көбі Қытайға бет алғандардың жолдарын бөгейді. Неше бір оқиғаларды көзі көрген әкем шекара асқандарды тоқтауға мүмкін еместігін біліп, отрядты басқа жолға салып жүріпті. Мұны байқаған біреулер әкемнің үстінен шағым түсіріп, Қайнар ауылында ұстайды. Сарыжаздың комендатурасына қаматады. Абақтыдағы әкемді түннің бір уағында тергеуге апарып тергегенде, тергеуші өзінің Алматыдағы командирі болып шығады. Ол әкемді танып болған жағдайды сұрап, «менің тәрбиемнен шыққан әскер, мұндай іске бармайды»,- деп босатқан екен.
Көп жыл Сарыбастау ауылын басқарған, Кеңес Одағының Еңбек Ері Нүсіпбек Әшімбаев та басынан осындай жағдайды өткеріпті. Қария өткен өмірін өзінің «Ғасырға ұласқан ғұмырым» деген кітабында, «Мен аздаған сауатымның арқасында ауыл кеңесте хатшы, одан кейін заставада «комотряд» деген болушы еді, соны атқардым» деп, 1932 жылдары біреулердің жаласымен «шекара бұзды» деген айыппен Сарыжаздың абақтысына қамалған. Одан кейін сұрақсыз Алматыға жөнелткен. Айыбы шекара бұзды деген 58 бабпен сотталған. Карлагта жазасын үш жыл өтеп, 1936 жылы елге оралғанын жазады. Мұндай оқиғалар ел ішінде ол жылдары аз болмаған.
Сарыжаз ауылының үлкен қариялары мұнда жүйке ауруханасынан бұрын осында әскери комендатура болғанын растайды. 1930- 1938 жылдар аралығында талай жазықсыз жандар тергеліп, атылғанын, мұнда екі - үш рота тұрғанын, олардың казармасы, арнайы атқоралары және абақты мен тергеу үйі болғанын айтады. Дуалдың сыртын бойлай аққан судың да суы мол болған. Ауылдың жоғары жағында су диірмені де жұмыс істеп, ұн да тартылған. Таудың етегіндегі бір сайда казармадағы әскерлер мылтық ататын жаттығу ойындарын өткізіп, нысан көздейтін қарауылдары болыпты. Кейін ол жер «Солдат сайы» деп аталып кетті.
Комендатура ауылда 50 – жылдардың ортасына дейін тұрыпты. Бұдан кейін жүйке ауруларының ақауын емдейтін облыстық аурухана келіп орналасқан. Мекеме кеңес өкіметі құлағанға дейін жұмыс істеп, кейін Алматы жаққа көшкен. Бос қалған аурухананың ағаш үйлері мен сарайларын ауыл тұрғындары бұзып алған. Тек одан бұзылмай қалған екіқабатты ағаш үй ғана. Ол өткен ғасырдағы әскери комендатурадан қалған жалғыз тарихи мұраның бірі болып қалғанын ел жасырмайды. Қазір үйдің батыс жағында жаңадан бой көтерген мешіт пен оның қатымханасы орын тепсе, қалған ауқымды жері әлі бос жатыр. Біз үйдің қай жылы салынғанын білмек оймен тұрғындармен кездескен едік. Соның бірі Несіпхан болды.
– Ауданымыздан шыққан белгілі жазушы-драматург Баққожа Мұқайдың «Жалғыз жаяу» деген кітабы бар. Сондағы бас кейіпкердің тағдыры Кеңес үкіметі орнаған кейінгі жылдардың оқиғасын суреттейді. Жаңа өкіметті мойындамай ол тауда тығылып жүргенде оған тамақ апарған адамнан «Елде не жаңалық бар?» дегенде, «Сарыжаздағы комендатура үйі бітті» деп айтқаны бар. Бұл 1926-27 жылдардан кейін болған жағдай. Содан қарап, үй сол жылдары салынған ба деп ойлаймын. Екі кіреберісті үй сегіз отбасыға арналған. Әр кіреберістің қабатында екі-екіден төрт пәтер. Әрқайсысы төрт бөлмелі. Екі бөлме бір контамаркалы пешпен жылиды. Яғни бір үйді екі контамаркалы пеш. Пәтерлерде комендатураның офицерлері тұрған екен. Кейін олар Шонжыға көшкенде жүйе ауруын емдейтін аурухана ашылып, үй мықты деген дәрігерлерге берілген. Аурухана Кеңес үкіметі құлағанға дейін жұмыс істеді. Бос қалған мекеменің осыдан кейін сыртындағы қоршаулары алынып, ішіндегі үйлер де бұзылды. Тұрғындар ағашқа қарық болды. Солардан аман қалған жалғыз біздің үй. Айналасындағы қоршау алынғаннан кейін үйіміз жолдан ерекше көрінеді. Үйді көргендер көліктерінен түсіп, суретке түсіріп те жатады. Үй шегесіз салынған»- деді ол.
Ғимарат шығыстан батысқа қарап салынған. Екі кіреберіс аулаға да шығатындай етіп жасалған. Үйдің көшеге қараған жағында сегіз терезе мен екі кіреберісі сырттан әдемі көрінеді. Ал үйдің аула жағында он екі терезесі бар. Одан Лабасының көркем келбетін тамашалауға болады. Шатырдан сегіз мұржа көрініп тұр.
- Бұл үйде менде тұрғанмын. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін 1926 жылдарда осында әскери комендатура орнапты. Үй офицерлер үшін салынған екен. Бір жылдары үйге сырттан су кіргізу үшін қабырғаның ірге тасынан бір жарым метр жер қазып, құбыр тартқым келді. Сонда байқағаным, үйдің іргесі таспен бір метрдей қаланыпты. Қаланған тастарды ақ балшыққа отырғызған. Балшықтың беріктілігі тастан да қатты. Ірге тастың үстіне түскен бөренелерді шегесіз бірінің үстіне бірін ойып, араларына жалбыз салып көтергенін байқадым. Шеге орнына ағаш сына пайдаланған. Үйдегі контамаркалы пеш 1946 жылға дейін жөнделмей жұмыс жасапты. Кейін қайта жаңалапты. Үй жылы,- дейді бір кездері осында тұрған имам Нұрбақыт.
- Менің балалық шағым қиын жағдайда өтті. Шешем марқұм «1926 жылы Сарыжазда әскери комендатура орнады. 1929 жылы ондағы екі қабатты үйі салынып бітіпті. Оның ағашын Лабасыдағы Қасанбай сайынан тасыған. Ол жылдары Сарыжаз «Красный пахарь» деп аталып, мұнда 40-50 орыс отбасы тұрған. 1956 жылы комендатура көшкеннен соң, бұл жерде республикада жоқ тұңғыш жүйке ауруын емдейтін аурухана ашылып жұмыс істеді»- деді ауылдың тұрғыны Бекет Әбдіәкімов қария.
Сарыжазда орта мектепті бітірген Досан Сембаев та бұл деректерді растайды. «Ауылға тиіп тұрған Ақбейіттің оңтүстікбатыс жағында Кеңес өкіметі орнаған жылдары Алжан атаның балалары отырыпты. Ол бұрынғы Калинин колхозының қырманы болған жер. Оны ертеде орыстар «Мертвый точка» деп атаған екен. Неге бұлай аталғанын ешкім білмейді. Шағын ғана ауыл болса керек. Ал Сарыжазда көбінесе орыстар тұрды. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін әскери комендатура орнап жұмыс істепті. Екі-үш ротадай атты әскері болғаны да шындық. Бір айта кетерлік нәрсе комендатурада 30-жылдардың басында 1984 жылы КСРО-ның Бас хатшысы болған Константин Черненко қызмет жасаған деген әңгімені Ұлы Отан соғысы мен еңбек ардагері Елбай Бәкеев қария айтып, оған мұражай ашайық деген бастама да көтеріпті. Алайда Черненко қайтыс болғаннан кейін, ол іс аяқсыз қалды»,- деп отыр ол.
Бұл сөз бізге де ой салды. Деректің рас-шындығын Черненконың өмірбаянынан іздедік. К. Черненко 1929-1930 жылдары өзі туып өскен Красноярск өлкесіндегі Новоселовскийдегі аудандық комсомол ұйымындағы үгіт-насихат бөлімінде меңгеруші болыпты. 1931-1933 жылдары КСРОның НКВД-сында Қазақ АССР Талдықорған облысында Қытай шекарасына жақын орналасқан Жаркент ауданындағы Қорғас шекарасының заставасында қызметін бастаған. Өз ісіне адал, әрі белсенділікпен көрінген ол Талдықорған облысында қазақ батыры Бекмұратовтың отрядын жоюға қатысқаны айтылады. Шекара қызметіне кірген кезде ВКП(б) қатарына өтіпті. Осыдан кейін 49-шекара отрядының заставасының партия ұйымының хатшысына сайланған. Қазіргі Панфилов пен Райымбек (бұрынғы Нарынқол) аудандарындағы шекарада қызметте болған. Демек, сарыжаздық Ұлы Отан соғысының ардагері Елбай қарияның К. Черненко әскери комендатурада тұрғаны анық. Сондықтан ол кісі КСРО-ның Бас хатшысы болған адамға мұражай жасайық деуі осыдан болса керек. Черненко Қорғас заставасына келгенде мұндағы елдің жағдайы өте ауыр, ашаршылықтан, жоқшылықтан азап көрген ауылдар тығырықтан шығар жол іздеп, шекара асқаны белгілі. Қытайды бетке алған көшті тоқтауға жергілікті өкімет барынша күш салғанымен, үркінге ұшыраған ел шекарадан өтуін тоқтатпаған. Екі жақта да атыс пен қырғын аз болмаған. Бұл жөнінде мұндаға дейін әңгіме айтылмай келсе, кейін 30-жылдағы зобалаңдары туралы зерттеулер мен ізденістер көп нәрсенің бетін ашқаны айдан анық. Әсіресе, белгілі журналист-жазушы Серік Әбікеннің Жаркент өңіріндегі жазбалары Черненконың қандай болғандығы жайлы жазылған материалдары көп сырды ашады. НКВД-ның адамдары өкіметке «банды» деген Құндақбай, Омар, Бектас, Құдиярхан секілді абзал жандардың көзін жоюға қатысы барын сөз етеді. Бұдан басқа тарихшы Молот Солтанаевтың зерттеулерінде тың дерек кездеседі. Тарихшы ленинградтық орыс жазушысы Кухаринның «Кучер» деген повесін аударғанын айта келіп, ондағы Кучер деген осы Черненко екеніне тоқталады.Ол сол жерде жендеттің рөлін атқарған, яғни ату жазасын орындаған. Жендеттер өлім жазасына кесілгендерді жер асты жолы арқылы Өсек өзенінің бойына апарып атқан. Өліктерін жардың топырағымен көмген дегенді айтады.
Осыған қарап, Черненко Кеген мен Нарынқол өңірінен шыққан атақты қолмерген атанған Жақыпберді Солтанбекұлы мен Мергенбай Жаманкөзовпен де айқасуы да мүмкін деген ой келеді. Себебі Ойқарағай, Есекартқан, Сүмбе, Нарынқол заставалары Сарыжаздағы әскери комендатураға қараған. Жақыпберді мен Мергенбай үріккен елді Ойқарағай, Айғайтас, Есекартқан жақпен алып жүрген. Ең қиын жағдайда Мергенбай көшті Хантәңірдің Мұздауаны арқылы өткізіп, Байынқол заставасының әскерлерімен атысқаны жөніндегі әңгіме әлі айтылады.
Негізінде, Мергенбай Жаманкөзов Кеңес өкіметі орнаған жылдары қызылдарға қызмет жасап, «комотряд» бастығы болып та жұмыс істейді. Тіптен, Сарыжаздағы әскери комендатурадағы екіқабатты үйде бір жыл тұрған деген дерек те кездеседі. Демек, «комотрядтың» бастығы болып, кейін «банды» атанған Мергенбайды және Жақыпбердіні Черненконың білмеуі мүмкін емес. Екеуі де 1932-1933 жылдары НКВД-ның жымысқы саясатының құрбаны болған. Мергенбай Қытайдың Іле қазақ облысындағы Мұңғұлкүре ауданындағы Құрманжан көпіріне жақын жерде көшті Текес өзенінен өткізіп жатқанда әлдекімнің ту сыртынан атылған оғынан көз жұмады. Ал Жақыпберді Қытайдың Сүйдіңкүре түрмесінде 33 адаммен бірге атылады. Екеуі де «банды» аталып, Кеңес өкіметіне қарсы оқ атқан деген айыппен айыпталғанын біздер бала кезде естіп өстік. Бірақ шын мәнінде өкіметке «банды» аталған Мергенбай мен Жақыпберді елді ашаршылықтан алып шығуда көп еңбек етпегенін көнекөз қариялар айтып отыратын.
Ауылдың белгілі қариясы Серік Бертаев та жоғарыдағы дерекке қосылып, екіқабатты үйдің құрылысына ауылдан Ғазиз, Сәрсенбай және Шыңғысов деген кісілер қатысқанын үлкендерден естігенін айтады. «Комендатураның 4 әскер казармасы, атқоралары болыпты. Әскерлер таудың етегінде мылтық атудан жаттығу жасаған. Ол жер қазір «Солдат сайы» деп аталып кетті. Бала кезімізде әскерлердің қарауыл көздейтін тақтайлары тұратын. Талай рет қорғасын оқтарды алғанбыз. Казармадан шыққан әскерлер сап түзеп, ауыл сыртындағы Жолдықолат жаққа барып, суға түсетін»,-дейді.
Әскери комендатура 1958 жылдың күзінде Шонжыға көшті. Қариялар КСРОның Бас хатшысы Черненко қызмет жасағанын да сөз етсе, есімі КСРО-ға танымал Талдықорған облысы Панфилов ауданы «Октябрьдің 40 жылдығы» атындағы колхоздың төрағасы, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атанған Николай Никитич Головацкийде осы Сарыжаздағы әскери комендатурада болған деген әңгіме бар. Мұны бір білсе, ауылда ертеректе тұрған орыстар білуі мүмкін еді. Олардың қазір өздері емес, ұрпақтары да жоқ. Себебі ауылда орыстар қалмады»,-деді ол. Қарияның бұл сөзінің шын өтірігін білу үшін біз Головацкийдің ғұмырнамасына үңілген едік, оның Житомир қаласында 1912 жылы дүниеге келгенін, Комсомол қатарында болып, ұйым хатшысы, одан 1931ж партия қатарында өткенін білдік. 1932-1935 жылдар Қызыл Армия қатарында Жаркентке жақын шекара заставасында әскери борышын өтеген. Шекара күзетінде бандалармен күрескен деп жазылған. Бірақ кіммен? 1936 жылы әскер қатарынан босанып, Жаркентте қалып, Кеңес өкіметінің жұмысына араласқан. Бар ғұмырын осында өткізіп, екі мәрте Еңбек Ері атанған. Головацкийдің қызыл әскер кезіндегі өмірі туралы не жаман, не жақсы сөздер кездеспейді. Бірақ шекарада үш жылдай болған. Демек, Головацкийдің Черненконы білмеуі мүмкін емес. Екеуі де Жаркенттің Қытаймен шектесетін шекаралық заставаларында әскери борыштарын өтеген. Екеуі де ашаршылық пен жоқшылықтан Қытайға көшкен елді көзімен көрген және оларды тоқтауға әрекет еткен. Яғни, Головацкий партияның тапсырмасымен Сарыжазға келуі де әбден мүмкін.
Міне, біз сөз еткен екіқабатты ағаш үйдің тарихы осылай. Үйде әлі де тұрғындар тұрып жатыр. Өзіндік сәулетімен көз тартып тұратын көне, тарихи үйге арыбері өткен тұрғындар бір қарамай өтпейді. Расында , ғасырға таяу уақытты бастан өткерсе де, әлі де сыр алдырмай тұрған үйдің керегесінде қанша тарих сақталып жатыр. Бұл ғимаратты мемлекет қорғауына алып, музей ашпаса да, керегесіне бір тақта орнату керек-ақ. Егер біраз зерттесе, бұл үй туралы осы ауылдың өзі-ақ көп нәрсені айтып беретініне көз жеткіздік. Оны ары қарай архив құжаттарымен салыстыра отырып дәлелдеп шығуға болады. Бастысы, соншама тарихты бүгіп жатқан үйдің бұзылып кетпеуін қадағалайық.

Жексен АЛПАРТЕГІ,
журналист.