Статистика ВК сообщества "Тыва Шулуктер | ТШ"

Туман-даа чок, арыг кылаң дээрниң бедии
Дуу-ла ырак, сылдыс-биле, ай-ла көстүр.
Шак ол ынаар эргим авам шырай-арны
Сагыш хөңнүм чулазы бооп чырып чоруур.

Каш каш чылдар узамдыгып, ыраан-даа бол,
Кайгамчыктыг хүлүмзүрүүн утпайн чор мен.
Авамны мен дээди бедик бурган кылгаш,
Адар даңны өөрүшкүлүг уткуп чор мен.

Чырык чараш чуртталганы көрзүн дээштиң
Чыргал йөрээп, өпейлиинден өстүрүп каан
Хайыралдыг ынак авам чүрээмейде
Ханы чырык сүлдем болуп кады чоруур.

Ая.

Оглун манаан авага

Орай дүннүң ыржымында уйгум келбес
Оглум сен дээш чүреккейим ажыңайнып
Харылзааже үнүп келгеш долгаар боор дээш
Катап - катап телефонче көрүп ор мен

Он сес харлыг, чаа - ла чурттап эгелээштиң
Ок - боо даажы, уё - човуур аразында
Хары черде калчаа дайын болган шөлде
Канчап тур сен, сен дээш баарым өйүп чору

Өскележип, өкпележип тургаш чоорул
Өөрлежип, демниг болуп чурттап көрзе!
Частып орар чечек ышкаш оолдарывыс
Чалыы шаандан дайын көөрге муңгаранчыын!

Сайзыраңгай, чаагай чараш мындыг өйде
Шаптараазын, моондак чокка найыралдыг
Аалдажып, чаңчыл сүме үлешпишаан
Ажы - төлге чоргаарланып чурттаза чүл?!

Оглун манаан ава кижи кээргенчиг - дир!
Омаанилеп, тариналап, тейлеп орар
Аа богда, шак бо дайын адакталзын!!!
Аалывысче оолдарывыс чанып келзин!!!

Чараш айым херелдерин менче сунуп
Чажым чодуп, чаагымга дээй оожуктурду
Октуг дайын удавас ам төнүп калыр
Оглуң база чедип келир, дээнзиг болду....

Урана Чаш - оол 05/03/2022

1.Келин кыстың ада-иези-биле таныжары

1. Таныжылга ёзулалын уругнуң ада-иезиниң аалынга (бажыңынга) эрттирери чугула. Ресторан, кафе, столовая чижектиг хөй-ниити чемненилге черлери тыва чаңчылдарга дүүшпес болгаш кудашкыларның чоок таныжып, шөлээн чугаалажып хөөрежиринге улуг-ла таарымча чок.

2. Таныжылга ёзулалынга уругнуң, оолдуң эң чоок кижилери: ада-иези, улуг улустарындан даайы, даай-авазы, ачазының талазындан угбазы азы акызы чижектиг кижилер киржир.

3. Таныжып баарда, уругнуң ада-иезинге (азы чоок кижилеринге) бир ужа-төштү кадак-биле кады сунуп бараалгаар. Ооң соонда оолдуң талазындан бир улуг кижи сөс ап, келген херээн чугаалап, эккелген аъш-чемин чооглап чииринче чалап, баштайгы сөңнү уругнуң ада-
иезинге сунар.

4. Кудашкыларның бир дугаар ужуражылгазы кончуг улуг ужур-уткалыг болур, ынчангаш таныжылга ёзулалын топтуг-томаанныг, ийи таланың аразынга хүндүткелдиг болгаш кичээнгейлиг байдалга эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары ук ёзулалдың ужур-утказынга, эчис сорулгазынга моондак тургузуп болур, ынчангаш ону аъш-чемниң дээжизи кылдыр хүндүлеп, уруг-дарыынга экини күзеп, йөрээп четтирери күзенчиг.

5. Таныжылга ёзулалын эрттирген соонда, уругну айтырып келиринге таарымчалыг үезин дугуржур.

2. Келин кысты айтырары (дилээри)

1. "Келин кысты азы уругну айтырары" деп ёзулалды амгы үеде "арага кудары" деп адап турары шын эвес, ону ынчаар адавас ужурлуг. Тыва улуста кудаларындан дурген-не "уруувус бердивис" деп сөс аптар дээш оларга эмге-хаяажок арага-дары сыгап, буу-хаа ёзулал эрттирер
чаңчыл чок турган.
2. Уруг айтырган черге кайы-хамаанчок хөй кижи чыгбас, эң чоок төрелдерин, улуг назылыг өгбелерин чалап алыр.

3. Оолдуң талазындан уругнуң ада-иезинге кадак-биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Өске төрелдеринге ужа-төш тутсуру албан эвес. Кудаларындан белекке алган шайын уругнуң ада-иези ёзулалга киржип керген чоок төрелдеринге бичии кезек-кезек кылдыр бускаш, үлеп бээр чораан. Ооң утказы - шай белекке алган кижилер аныяктарның кудазының белеткел ажылынга дузалажырын хүлээнип алганы
болур. Оолдуң төрелдери келин кыска белектиг бооп болур. Өске төрелдерге тускай белектерни сунары албан эвес.

4. Кудаларын хүндүлеп шайлатканының соонда, куданы кажан дүжүрерин дугуржуп алыр.

Сураглап чор
Кажанда-даа каяа-даа бол чорааныңда,
Кара баарың ажыш кыннып сактып келир
Кады өскен, ханың чаңгыс төрээннериң,
«Кайы хире чору сен» деп сураглап чор.

Элеп түреп, эки баъктыг чорзуңза-даа,
Эгин кожа ойнап өскен төрээннериң
Ава биле хиниң тудуш чаяаттынган,
Акы, угба, дуңмам бар деп утпайын чор.

Чараш, чаагай эки чурттап чорзуңза-даа,
Чаңгыс аалга аваң, ачаң өстүрүп каан,
Чаңгыс хлеб дайнап өскен төрээннериң
Чедип алгаш кады чору, чер-ле кагба.

Кидирээштиг оруктарлыг чуртталгада,
Кижи күжүр өөрүшкүлүг муңгаралдыг,
Кады төрээн хиниң тудуш акы-дуңмаң,
Кандыг-даа бол байдалыңда холун сунар!

Анаа бөдүүн ава-дыр мен.

Амыдырал, чуртталгамда,
Анаа бөдүүн ава-дыр мен,
Ажы-төлүм чоргааралы,
Авыралдыг иези мен.

Даңгаар эртен тура халааш,
далаш биле чемим кылыр,
Буу-хаа,озал болбазын дээш,
будильник даа апаар-дыр мен.

Амданныг чем кыла шааптар,
Алдын холдуг повар-дыр мен,
Ажылдаар чон чоруптарга
аяк чууру база мен,мен.

Бажың иштин аштап чуурда,
база угжок уборщица,
Хирлиг хептер арыглаарда
Химчистказы база мен,мен.

Даады-ла байырлалга,
Тамада-даа апаар-дыр мен,
Алгыш-кырыш болу бээрге,
Адвокат мен, прокурор мен.

Херим ишти аштап, ширбиир,
Херлип келзе дворник мен,
Иштин, даштын ажылдарга,
Инженер мен, агроном мен.

Уйнуктарга тайылбыр кылыр,
Учительи, башкызы мен,
Уйгузу чок чаштарымны,
Удудуп аар илбичи мен.

Байгы акша херек болза,
Банкомады чүгле мен, мен,
Бажын таартыр,чараштаарда
Парикмахер, стилист-дир мен.

Чараш хептер быжып даараар,
Чажырбас мен шевер-ле мен,
Эъди изип арааннарга,
Эмчизи мен, доктору мен.

Чорук, херек будуржурде
Чолаачы даа апаар-дыр мен,
Безин малдар аарый бээрге,
Ветеринары база мен, мен.

24 шак дургузунда,
7 хонук неделяда,
Делегейни хайгаараар мен,
Телефонга харыылаар мен.

Бодум аарааш чыдыпсымза,
больничный даа бижип бербес,
Дыштаныр хүн менде шуут чок,
Дыштыг отпуск кым даа бербес.

Черлер кезип,көрүп чоруур,
Чемоданныг, үем-даа чок,
Четтиргенин илередир,
Чедимчелиг улузум хөй.

Төре херээн тудуп чоруур,
Төөгүлүг эне-дир мен,
Төрелдерим ортузунда,
Төлептии бооп чурттап чор мен.

Автор: Алла Карбу.

Авазының аа сүдүн ээп өскен, мээң уруум,
Азарганчыг хензиг ынай чүрээм согуу,
Алыс шынныг чуртталгамның утка дөзү,
Аас-кежиим, өөрүшкүм сен чассыгбайым.

Ыракка-даа, чоокка-даа чорааныңда,
Ынак чүрээм сээң-биле кожа тудуш,
Ырлаанымда, ыглаанымда сени бодааш,
Ынчалдыр-ла оожургалым сеңээ келир.

Чуртталгамның келир өйү, салгалы сен,
Чазык чаңныг мээң кызым эңне эргим,
Чырып чоруур сылдыстар-даа, дангынам сээ
Чаңгызы-даа четпес болур, ону утпа️

М. Дуюнгар "Авамның дөрт чагыы"

1. Улуг уйгу
"Эрте турган эрес оолга
Эзерлиг аът дужар" дижир.
Улуг уйгу ээзи болуп,
Ундаралга алыспайн чор.
Хоначалап дүшкен өөңге
Хондур чыдып, тамчыктанма:
Отту чаштап, эрте тургаш,
Оъду-көзүн кыпсы каавыт.

Аалга, черге чорааныңда,
Аянзырап чымчактанма:
Эзер - сыртыың, чонак - дөжээң
Эр деп адың бадытказын.

Чорук чорааш аъдың, бодуң
Човап-шылап могавытса,
Чыргал харап, бодуң дегийт
Чыдыптарын сагынмайн чор.

Чүнү мурнай хөөкүй малың
Чүген-суглуун боштан салып,
Оъткаргаштын, суггаргаштың
Ооң соонда дыжың бода.

Улуг уйгу таалал болбас,
Улуг уйгу - алдар бербес,
Улуг уйгу - атка багай,
Утпайн сактып чору, оглум.

2. Улуг хырын
"Хырны тодуг хирезинде
Караа аш" деп чугаавыс бар.
Кыя сөглээн шак ол сөсте
Каш-даа чылдар мергени бар.

Кыры эъди салып берзе,
Кыдыглаан деп өкпелеве.
Ужа сөөгүн ушта хемдээш,
Улуг ера дирткеннер бар.

Эр деп атка хоптак хырын
Эгүүр шагдан акташ чораан.
Чемни салган сава дүвүн
Черле куруг эгитпейн чор.

Амыдырал дески эвес.
Аъш-чемге кызыылар бар.
Өөңге кирген ындыгларны
Өрү чалааш, ашкарып чор.

Хоптак кижи таанда көскү
Хоор чонга ыяладыр.
Чилби диртип, чазый диртип,
Чивээнин-даа шамнады бээр.

Улуг хырын - укка багай,
Улуг хырын - шоотка кирер,
Улуг хырын - тодуу эвес,
Утпайн сактып чору, оглум.

3.Улуг чалгаа
"Чалгаа кижи кочуладыр,
Кежээ кижи хүндүледир", -
Салгал дамчаан үлегерде
Кедилиг шын шивейликкен.

Кандыг-даа иш кылганыңда
Кара, ак деп ылгай көрбе.
Аар, чиик деп ажыл турбас -
Амыдырал бадыткап каан.

Дораан кылыр үүле-херээң
Тоо бодап, чылзытпайн чор.
Бичии чалгаа, улуг чалгаа
Бирлежи бээр - бодуң шоруң.

Кадыг иштиң чымыжындан
Харыксырап ырбавайн чор.
Кара хөмүр көзү чокта
Каң-даа катпас, эт-даа болбас.

Кошкак кижи ажыл кылгаш
Холу шылап, шинээ төнзе,
Тураң-биле дөмек болуп,
Дузалаарын бодап чору.

Улуг чалгаа - нүүрге човаг,
Улуг чалгаа - хөйге чарлыг,
Улуг чалгаа - тамчык эвес,
Утпайн сактып чору, оглум.

4.Улуг тура
"Улуг тура -бүдүш багы"
Улуг өгбең кичээндириин
Аныяаңдан акшыыжеңге
Адаң чагыы кылдыр бода.

Болур-болбас чүве-ле дээш,
Бодуң адың хүлге борап,
Отка каапкан сиир ышкаш,
Ойда-кайда чаңнай бербе.

Улуг улус баары-биле
Улуурганып эрпейн чору.
Сеткилиңниң бичези дээш
Сеңээ олар өөрүп чорзун.

Эки херек кылырыңга
Эжиң-өөрүң мактаза-даа,
Эшкеденип, меннээргенип,
Электен-не хөрээң шашпа.

Дүржок чаңнап, кем чок кижи
Түрү көрүп базынчактаан
Турамыкка душканыңда
Тура тутчуп, сегиржип чор.

Улуг тура - ужуруп боор,
Улуг тура - чонга сыңмас,
Улуг тура - эш-өөр тыртпас,
Утпайн сактып чору, оглум.

Чангыс чурттаар чуртталгада,
Чырык черде кады төрээн,
Дамыр тудуш,ханын чангыс,
Төрелиңни үннелеп чор!

Бергелерде холун сунар,
Бажың чыттап,оожургадыр,
Ада-иең бодараткан,
Акы-угбаң үнелеп чор!

Херек чок сос эдипкен дээш,
Хензиг,бичии кочу сос дээш,
Могаттынган шырай тудуп,
Маңнап турбайн эптежип чор!

Чамдык элдеп улус чоруур,
Чаңнап,маңнап,могаттыннып,
Угбаларын, акыларын,
Үнелевейн дезип халыыр.

Чуртталгада чүү-даа турар,
Чаңнык дүжүп,бүргеп кээрин,
Кижи күжүр каяа билир,
"Карак чивеш" чүү-даа болур.

Алдын шактар,алдын хүннер,
Араңарда чырып чорда,
Чылыг сөстер,чылыг куспак,
Чүге турбаан, хараадаар силер.

Чаныңарга чайнап чорда,
Чугаа соотуг, каткы-итки,
Телефооннааш кадыын билип,
Төрелдериң кагбайн чору!

Эки-бакты кады эртер,
Энерелдиг кады төрээн,
Хайыралдыг угбаң, акың,
Хан-төрээниң черле кагба!

Бурунгаар коруштуг, энерел сеткилдиг, мерген угаанныг кижи-биле найырал тудуп, ог-буле болуп чурттаары - улуг аас-кежик болгаш оорушку!

Кижилерни алалап коор сеткилим чок,
Кижиссиг-ле чоруур болза эжим дээр мен.
Ынаныжын черле салбас оннуум болза,
Ындыгларны, ээ коруп хундулээр мен.

Эткен состун ээзи болуп артып калыр,
Эртен даарта уттуучаннап, былдап орбас.
Алдар-адым, арын-нуурум кончуг - дээштин,
Албан чедер улустарны хундулээр мен.

Кадыг берге уелерде чааскаан арткаш,
Кадык-шинек харыксырап, аарый бээрге,
Дезип, хоюп эрте бербейн, холун сунар,
Деткип келир улустарны хундулээр мен.

Улуг эрге, алдар-хунду чедип алгаш,
Улус-чондан ангыланып ыраай бербейн,
Кожай, ядыы, ортумак - деп ылгап чорбайн,
Кожа-хелбээ чурттап чорза, хундулээр мен.

Ажай-буурул мергеннернин чагыг созун,
Аажок ыдык сузуглел - деп угаап чорза.
Ажы-толге, салгалдарга дамчыдар деп,
Ажыл кылып чоруур болза, хундулээр мен.

Меге состун ачызында чурттап чорбайн,
Менээ боттун будужунге болчуп турбайн,
Шывык-биле соп-даа турза чаннып сынмайн,
Шынчы болза, ёзулуг-ла хундулээр мен.

Улустарны алалап коор, сеткилим чок,
Улугну-даа, бичиини-даа чонум дээр мен.
Кижи-биле кижилерде ылгал чок-тур,
Кижиссиг-ле чоруур болза, хундулээр мен.