Статистика ВК сообщества "Центр тувинской культуры"

0+
Тыва үндезин культура төвү

Графики роста подписчиков

Лучшие посты

ОБЛАДАТЕЛЕМ ГРАН-ПРИ IV МЕЖДУНАРОДНОГО ФЕСТИВАЛЯ "ХӨӨМЕЙ В ЦЕНТРЕ АЗИИ" СТАЛ МӨҢГҮН-ООЛ МОНГУШ!

ПОЗДРАВЛЯЕМ МОЛОДОГО ХӨӨМЕЙЖИ С УСПЕХОМ И ЖЕЛАЕМ ПОКОРЯТЬ ОДНУ ВЕРШИНУ ЗА ДРУГОЙ!

27 90 ER 8.0170
БАЙЫР ЧЕДИРИИШКИНИ

Тыва чонувустуң ховар, чараш, айлаң куш дег ыраажызынга, өг-бүлезиниң чырык сылдызы болгаш чонувустуң төлептиг кижилериниң бирээзи болур, онзагай чараш үннүг Айдысмаа Сайын-ооловнага Тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнүң ажылдакчылары "Россия Федерациязының алдарлыг артизи" деп бедик атка төлептиг болганынга изиг байырын чедирип тур!

Хүндүлүг Айдысмаа Сайын-ооловна, Силер хөй-ле чылдарның дургузунда Тывавыстың адын бүгү делегейге чырыдып, тыва культураның эдилекчизи болгаш нептередикчизи болуп, ооң сайзыралынга киирип чоруур үлүг хууңарны үнелеп, силерниң үре-түңнелдиг ажыл-ижиңерниң бадыткалы болган бедик шаңналыңарга өөрүп, хей-аъдыңар кезээде бедик, салып алган сорулгаңар кезээ шагда бүдер болзун деп йѳрээр-дир бис!

Хүндүткел-биле,
Тыва үндезин культура төвү

#тыва_төп #тыва_культура #байыр_чедириишкини #тува_в_лицах

0 84 ER 5.8590
УРУГ БАЖЫН КЫРГЫЫРЫНЫҢ ДОЮ. БИЛИП АЛЫРЫ ЧУГУЛА

Тыва кижи үш улуг дойлуг: уруг дою, куда, орнукшудулга. Уруг бажын кыргыырының дою – тыва кижиниң үш улуг дойларының баштайгызы. Бо ёзулалдың үндезин ады - «уруг дою». Амгы шагда «уруг доюн» чаа төрүттүнген уруг байырлалы кылдыр билип ап турар бис. Мооң кол чылдагааны – тыва кижиниң дойларының көвүдей бергенинде. Өгбелеривис чаа төрүттүнген чаштың баштайгы доюн чүгле өг-бүле иштинге, чүгле чоок улузунуң аразынга эрттирер турган. Үениң сайзыралы-биле чергелештир чаа төрүттүнген чаштың байырлалы тыва кижиниң улуг дойларының санынче кирип, тускайланып, «уруг дою» деп аттыг апарган. А үш харлаан уругнуң бажын кыргыыр ёзулал «уруг дою» деп адын чидирип, «хылбык дой» деп чаа аттыг болу берген.

Уруг бажын кыргыыр ёзулалды чаш тɵл үш харлап чорда байырлаар. Бо ёзулалдың кол сорулгазы – үш харлаан уругну ɵнчүлендирери. Бистиң бурун ѳгбелеривис чаш тѳлдүң келир үеде амыдырал-чуртталгазы дээш дыка сагыш човаар чораан. Ѳнчүлендирер деп ёзулалдың утказы - чаш тѳл ѳзүп келгеш, оран-сава чок, түренчиг салым эдилевес кылдыр, ѳгбелеривистиң бүдүрүп чораан буянныг үүлези. Амгы үеде үш харлаан уруг доюнуң утказын соора билип ап турары ёзулалдың буянныг сорулгазынга чөрүлдээ тургузуп турар. Дөргүл-төрелиниң чаш уругга өнчү кылдыр берген мал-маганын, акша-төгериин ада-иези туразында чарып турары хомуданчыг. Бо ёзулалга белек бүрүзү уткалыг боор чораан. Үш харлаан уруг доюнуң хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы, эт-севи, эдилелдери чаш тѳлдүң өнчүзү бооп артар ужурлуг. Ада-иези чаш тѳл ѳзүп кээрге дээр ооң ѳнчүзүн кадагалап, карактап, ѳстүрүп, ёзулалды эчизинге чедирер хүлээлгелиг.

Чаш уругнуң чажын хүн ажып бар чорда кыргып болбас. Бо ёзулалды хүндүс эрттирер. Үш харлыг уруг доюн эрттирерде шажын-чүдүлге талазы-биле хажытпас чүүлдерни сагып, чаш уругнуң бажын кыргыырынга таарымчалыг хүннү хүрээ-хииттен айтырып алыр.
Үш харлаан уругнуң бажын ооң эң улуг назылыг даайы кижи кыргыыр. Даайы дээрге үш харлаан чаш уругнуң авазының акызы азы дуңмазы болур. Кыргыырының мурнунда хачыны актап алыр. Чаш тɵлдүң бажынга бистиг чүве дээртир мурнунда ону ыяап-ла актап, арыглаар. Актап албаан хачы-биле чаш төлдүң чажын кыргып болбас. Хачыны актаарда ооң тудазынга ак кадакты баглааш, бизин арыдыр артыжап алыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, чээниниң бажын чассыдыр суйбап, ооң бажын үш долгандыр актаан хачыны хүн-аайы-биле долгандыргаш, оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга хаш хапче шыгжап, сыртыының иштинче суп алыр кылдыр тутсуп бергеш, йөрээлин чугаалаар.

Амгы үеде йɵрээлдерниң уран-чечен дылы чедимче чок, чамдык таварылгаларда йɵрээлди салып турар кижи эзирик болгулаар. Ындыг чорук хоруглуг. Йɵрээл – хылбык дойнуң кол кезээ. Йɵрээл кижиниң амыдыралынга кайгамчыктыг дээштиг, эки орукче углаар шынарлыг, кижини камгалаар, карактаар ыдык күштүг. Йɵрээл салыр кижи баш удур йɵрээлиниң сɵстерин белеткээр, сɵс бүрүзү ханы утка сиңген болур ужурлуг. Даайы йөрээл чугаалаан соонда, чээнинге белек бээр. Ёзу аайы-биле белекке эжеш мал бээр чораан. Амгы үеде малды кижи бүрүзү тутпайн турарын барымдаалап, мал айтыр чаңчылдың орнунга таарыштыр тускай белекти бээр.

Ёзу билбезинден чаш төлдүң бажының дүгүн белек сунган кижи бүрүзү кыргый бээр таварылгалар база бар. Ол шын эвес. Чаш уругнуң чажын кезер дээрге улуг хүндүткелдиг үүле, ынчангаш ону бедик мɵзү-шынарлыг, назы-хары улгады берген чоок төрелдери кылыр. Кайы-хамаанчок улус бичии уругнуң чажын кезип болбас. Тыва кижи чаш төлдүң бажының дүгүн дыка үнелээр чораан. Кайы-хамаанчок бажының дүгүн кезип тура, ооң куъдун чайладып, кадыкшылынга, а чамдык таварылгаларда амы-тынынга айыыл чедирип болур деп өгбелеривис чагып чораан. Чаш кижиниң кыргаан дүгүн отка өрттедир, октаар болза, уругнуң куъду чайлаар.

Чаш уругнуң баштайгы байырлалын арага-дары-биле холбаштырып болбас. Эзирик кижи чаш уругнуң бажының дүгүн кыргып болбас. Чаш кижиниң баштайгы байырлалы арага-биле эгелээрге ооң келир үеде амыдырал-чуртталгазынга аар-берге шаптараазыннар тургустунуп болур.

Оон-даа өске уруг доюнга хамаарыштыр чугула айтырыгларны июнь 27-ниң хүнүнде 16:00 шакта Тыва үндезин культура төвүнге болуп эртер "Уруг дою. келин айтырары. куда дою" деп лекцияже бүгү чону чалап тур бис. Кирер өртээ: 250 акша. Лекцияны Тыва үндезин культура төвүнүң организастыг килдизиниң даргазы Шурумаа Бадыраа эрттирер.

Өгбелеривистиң биске арттырып берген чаагай чаңчылдарын, ёзулалдарын сагып чоруур болзувусса, ажы-төлүвүс кандыг-даа бергелерге торулбас, быжыг туруштуг, кадык-чаагай, омак-хөглүг, ак сеткилдиг, өг-бүлезиниң болгаш аймааның чоргааралы, күрүнезиниң төлептиг хамаатылары болуру маргылдаа чок!

Чурукту интернет четкизинден алган. MKRU Тыва.

#тыватөп
#Центр_тувинской_культуры
#уруг_дою

350 13 ER 5.6008
СОДАК-ШУДАК

Содак-шудакты быжып, даарап өөредип турар мастер-класс. Эртирикчизи - Тывада чаңгыс содак-шудак даараар ус-шевер Артыш Мортуй-оол.

#культуратувы #тыва_топ #тыва_төп #семинар #содак_шудак

27 32 ER 2.9023
КУДА ЁЗУЛАЛЫ

КУДА ДҮЖҮРЕРИ

Куда дүжүрериниң хүнү дээрге кыс уругну ашакка аппарып бээриниң хүнү, оол уругнуң тиккен өөнүң улуг ээзи болган хүнү.

Куда хүнүнде уругнуң ада-иези, чоок төрелдери уругнуң эт-севин, шагның дөрт ээлчээнде кедер хевин, идиктерин, ижер-чиир аъш-чемин ыяк белеткептер, айыткан хүнүнде аъткарарынга шуудадып каар.

Кудалар уткууру – хүндүткелдиң база бир онзагай хевири. Кыс уругнуң талазындан келген кудажыларны, оол ургнуң ада-иезиниң аалының чанынга келгенде, албан уткуур, ол болза ырактан келген кижилерни дыштандырары болур.

Куда дүшкен черге 37 хар четпээн кижи араганы шуут-ла ижип болбас. 49 хар четкен кижи ийи дугураандан база-ла эрттир арага ижип болбас. Куда дүшкен черге эзиртир арага ишпес, шош-содаа кылбас, аас-дыл үндүрбес, чүге дизе өгленишкен аныяктарның амыдыралынга келир үеде улуг шаптараазыннарны, айыылдарны тургузуп турар. Куда болган черге араганың сөөлгү дашказын эң улуг назылыг кижиге сунар. Ол кырган арагазын дыл бажынга дээртипкеш, илезин отче, хараачаже болгаш дээрже углай чажыптар. Кудага келген кижилер эмин эрттир шимээргээр болза, суг, божа болгаш хойтпак холумаан оларның каас-коя хевиндиве тө чажар.

Куданың кол утка-дөзү – өгленип турар уруглар кады чурттааш, аас-кежиктиг, хөй ажы-төлдүг, өөрүшкүлүг болуп, оол биле уругнуң аразында тайбың болгаш бот-боттарын билчирин, амыдыралга таваржы берип болур бергедээшкиннерни иелээн шыдамыккай эртип ап болурун күзээн, йөрээлдер алгаары болур.

Эзирик кижиге йөрээл чугааладыры хоруглуг. Куда ёзулалы өгленип турар уругларның өөнге болур чораан. Уругнуң ачазынга айыжы деп улуг хемчээлдиг кадакты, кыдат таапкыны, чаңгыс хой ужазын, авазынга сержи деп шала биче кадакты, бүдүн шайны, тон шывар пөс дээн чижектиг белектерни тывыскан соонда эгелээр. Чаңгыс хой ужазын дөрге салып каар чораан. Хой ужазының салырының утказы чүдел дизе, тыва чоннуң амыдыралы мал-биле холбаалыг болганындан, ол тодуг-догааны, ашчут чогун илередип турганы болур.

Алган дѳзү:
1. Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чаңчыл. – Кызыл, 2017. А. 23-35.
2. Донгак С. Ч. Тыва куда ёзулалдары. Традиции тувинской свадьбы – Кызыл: типография КЦО «Аныяк», 2011. А..3- 34
3. Биче-оол С. М. Традиционные брачно-семей¬ные отношения у тувинцев и их трансформация в Советский период – Абакан: Журналист, 2018. А.48-106

#культура_тувы #тыва_төп #куда_ёзулалы #куда_дүжүрери #Центр_тувинской_культуры
#свадебные_традиции

167 7 ER 3.2391
КЕЛИН АЙТЫРАР ЁЗУЛАЛ ДУГАЙЫНДА

Уруг айтырар ёзулал – ада-өгбелеривистиӊ буянныг чаӊчылы, уругларныӊ аас-кежиин болгаш ынакшылын деткип, аъш-чемниӊ дээжизи-биле хүндүлежип, уруг-дарыынга экини күзеп, аралажып, кудалажырыныӊ ёзулалы болур.

Амгы үеде келин айтырар ёзулалга хамаарылга чок кижилерни чалаары, барымдаа чок чарыгдалдар үндүрери, хөй санныг ужа-төш салыры, элбээ-биле арага-дары кудары, кудашкыларныӊ аразында чижири доктаамал чаӊчыл болу бергени хомуданчыг.

«Уруг айтырары» азы «келин кысты дилээри» деп ханы уткалыг чараш ёзулалды амгы үеде «арага кудары» деп адап турары чованчыг. Келин айтырган черге ёзу-дүрүм талазы-биле таарымча чок чүүлдер болуп турар. Уруг айтырган черге кыстыӊ ырак-чоок улузу, кады өөренип турган база кады ажылдап турар эштери, уругнуӊ ада-иезиниӊ эш-өөрү - ниитизи-биле чүс азы оон хөй улус шайлааракка чыглып алыр. Келген кудалар 5-10 ужа-төштү салып, кыстыӊ улузунуӊ тургузуп берген даӊзызы ёзугаар белектерни кижи бүрүзүнге назы-харын барымдаалавайн тутсур. Амгы үеде ужа-төштү, ооӊ ужу-кыдыы көстүп чыдар кылдыр азы шуут көзүлбес кылдыр хаптааш, сунар апарган.

Бистиӊ өгбелеривис уруг айтырган черге хөй кижи чыгбас чораан. Уругнуӊ эӊ чоок төрелдерин болгаш улуг назылыг өгбелерин чалап алыр турган. Уруг айтырган черге-даа, куда-дойга-даа хөй ужа-төш салбас турган. Ол мал-маганын харамнанганы эвес, а кызыл күш-биле азырап чоруур малын үнелеп, бурун шагдан сагып чорааны кевин-херек чок черге амылыг амытанныӊ тынынга халдавас деп буянныг чаӊчылы-дыр. Ужа-төштү бедик хүндүткелдиӊ демдээ кылдыр көрүп, ону чүгле оолдуӊ, кыстыӊ ада-иезинге база эӊ улуг назылыг өгбезинге кадак-биле кады тутсур чораан. Оолдуӊ талазындан уругнуӊ ада-иезинге кадак биле бир ужаны, төштү, торгу пөс-биле ораап каан калбак шайны тутсур. Кудаларындан алган шайны уругнуӊ ада-иези ёзулалга киржип келген чоок төрелдеринге бичии кезектерге бускаш, үлеп бээр чораан. Шай белекке алган кижилер аныяктарныӊ кудазынга дузалажырын хүлээнип алганы ол болур. Кудалардан алган ужа-төжүн уругнуӊ ада-иези келген улуска үлей кезип, өөрүшкүзүн үлежир чораан. Хөй арага-дары бо чараш ёзулалдыӊ эчис сорулгазынга таарышпас, харын-даа моондак болур.

Өгбелеривистен дамчып келген чаагай чаӊчылдарывыс сагып, ёзулалдарывыс чараш болгаш ханы утказын хажытпайн, өзүп орар салгалдарывыска үлегер болуулуӊар! Беш-он ужа-төштүӊ орнунга чаӊгысты сунза, черле шын боор. Шайлааракты долдур бежен-чүс кижи чыып турбайн, чаӊчыл ёзугаар уругну айтырарда, ооӊ бажыӊынга чүгле ада-иези, улуг улузу болгаш чоок төрелдери кудалар-биле чоок таныжып, бот-боттарын хүндүлежип, шөлээн чугаалажып, куданы дугуржурунга таарымчалыг.

#тыва_төп #культураТувы #келин_айтырар_ёзулал #традиции

170 2 ER 3.1724
ТРАДИЦИОННЫЕ ЛЕКАРСТВЕННЫЕ СРЕДСТВА РАСТИТЕЛЬНОГО ПРОИСХОЖДЕНИЯ

КУСТАРНИКИ

МОЖЖЕВЕЛЬНИК – артыш является самым мощным средством, оказывающим фундаментальное воздействие на психику носителя культуры. Практически всех больных обязательно окуривали дымом можжевельника. Окуривание дымом производило сильнейшее, положительное влияние на сознание6 больного, которое можно назвать «эффектом плацебо». Этим широко пользовались шаманы, от них феномен артыша заимствовали буддийские ламы в своей практике.

БОЯРЫШНИК – долаана в Туве произрастает повсеместно. В традиционной медицине плоды боярышника употребляют в виде отвара при болезни сердца.

ЧЕРЕМУХА – чодураа. Тувинцы собирают созревшие ягоды, сушат, измельчают на мельнице и добавляют в чөкпек, далган. Соком черемухи лечили глазные болезни – промывали глаза. Отвар из ягод давали детям при поносах и иных желудочно-кишечных расстройствах как вяжущее средство.

ЖИМОЛОСТЬ – дая. Из стеблей жимолости делали древки стрел. В качестве лечебного средства употребляли сок, выжатый из ягод дая кады, соком смазывали лишаи.

КАРАГАНА ГРИВАСТАЯ – теве-кудуруу – досл. «верблюжий хвост». Отвар из ветвей караганы считался одним из эффективных средств лечения гипертонии. Собранные ветки связывают в веники, сушат в тени. Употребляют, заваривая как чай в кипящей воде.

РОДОДЕНДРОН – мыйгак-хараган – буквально «караганник маралух». В качестве медицинского средства использовали отвар из листьев рододендрона. Листья собирают, сушат в тени, заваривают как чай и дают пить больным туберкулезом.

ОБЛЕПИХА – чыжыргана. Листья облепихи использовали как чай.

СМОРОДИНА – инек-караа. Сушеные ягоды и листья смородины использовали в качестве чайной заварки. Чай, заваренный из смородины, давали больным и обессиленным людям. Молодые побеги смородины применяли как средствог при болезни печени и мочегонное средство.

КРЫЖОВНИК – кызырак-караа. Используют при заболеваниях желудочно-кишечного тракта, почек, печени.

ШИПОВНИК – ыт-кады. Осенью собирали плоды шиповника, сушили и дробили в ручных мельницах. Полученный порошок использовали в качестве чая следующим образом. Когда в котле закипала вода, добавляли молоко и доводили до кипения. После чего засыпали порошок из плодов шиповника.
Помимо плодов использовали и корни шиповника. Корни выкапывали поздней осенью, промывали, сушили и, нарубив, кипятили в воде, добавляли молоко. Чай из корней и плодов шиповника употребляли при простудных заболеваниях.

(В.Даржа «Традиционные мужские занятия тувинцев». Том 1)

#тыва
#тыва_төп
#Центр_тувинской_культуры
#традиционные_лекарственные_средства_растительного_происхождения
#кустарники
#одучунуң_аптаразы

162 2 ER 2.8357
МӨГЕВИСКЕ ЧОРГААРЛАНЫП ХАНМАС БИС!

Тыва үндезин культура төвүнүң даштынга төөгүлүг ужуражылга болган. Бүгү делегейде ады-сураа диңмиреп алдаржаан, Олимпий оюннарынның тиилелге медалын чаалап эккелген,Тывавыстың чоргаарланып ханмас мөгези Артас Санааны тыва үндезин культура төвүнүң ажылдакчылары ак сүдүн, ак кадаан сөңнеп, мөгениң хей-аъдын көдүрүп йөрээл сөстер-биле уткуп алганнар. Улаштыр Тыва Республиканың Улустуң хөөмейжизи Ондар Конгар-оол Борисовичиниң чырык адынга тургузуп кылган тураскаалынга мөгейиг езулалын кылып, чечектерни салган.

Тыва чоннуң чоргаарланып ханмас мөгези Артас Санаага каң дег быжыг кадыкшылды, сагыш-сеткилинге төнчү чок оожургалды, өг-бүлезинге амыр-чыргалды, ам-даа бедик чедиишкиннерни, амы-хууда амыдыралынга аас-кежик бүргээн хүннер хөй-ле болзун деп йөрээдивис!

Өгбелерден дамчып келген хүрештерге,
Өөрү көрнүп чалбаргаштың девип үнер,
Өскен төрээн чурттувустуң чоргааралы,
Өндүр чоннуң өөрүшкүзү мөгевис сен!

Содак шудаа тыва хеви сиилбип каастаан,
Согунналдыр девий бээрге эзир куш ла,
Сүүзүннүг, сагыызынныг Тыва черниң,
Сүлде бедик күчү күштүг мөгези сен.

Ава Тыва чурттувусту алдаржыткан,
Алдар аттыг хөрээ бедик хостуг самнаан,
Адалардан өгбелерден салгал дамчаан,
Арзылаң дег аваангырлыг мөгези сен!

шүлүктүң автору: Иргит Любовь

#культура_тувы #тыва_төп #Артас_Санаа #Олимпийские_игры #встреча

6 13 ER 2.1574
Хүндүлүг чонувус!

Силерни өг-бүле хүнү таварыштыр Тыва үндезин культура тѳвү изиг байыр чедирбишаан, сагыш-сеткил көдүрлүүшкүнүн, кызыгаар чок аас-кежикти, чүректи чүглендирип чоруур мөңге ынакшылды, каӊ дег быжыг кадыкшылды йөрээп тур!

#тыва_төп #өгбүлехүнү #праздник #культура_Тувы

3 13 ER 1.8319
ФОТО ДНЯ 📸

Гости Центра тувинской культуры с составом фольклорно-этнографического ансамбля "Тыва"

0 2 ER 1.3772