Статистика ВК сообщества "Буряад аман зохёол | Бурятский фольклор"

Нарата hайхан дэлхэй дээр,
Намжаа тэнюун Захааминда
Номин hаруул үдэр,
Налгай үргэн Санагада
Арьяа Баала Бурхан
залараа.

Үнгын долоон үнгэтэй,
юртэмсын
Үзэсхэлэнтэ hайхан
Захааминда,
Улаан Зураа хадада
Арьяа Баала Бурхан
залараа.

Алтан наранай элшэ доро,
Арьяа Баала Бурханай
буян эдлэжэ,
Арад түмэн зомной
Амгалан тайбан ажаhууял.

Арьяа Баала Ом маани бадмай хум!
Ом сайн амгалан болтогой!

Талана
Дымбрыловна

Легенда о закаменской деревне *Санага*

В Тунке и Оке до сих пор можно услышать фразу : *Санагада хониео харахаа ошоо!* - *Поехал в Санагу за отарой следить*! Так говорят о человеке, который закончил жизненный путь и отправился прямиком в рай.

Но почему рай именно в Санаге, которая находится в Закаменском районе в двух днях конного пути?!!

Есть такая версия, озвучил её Хамбо лама Дамба Аюшеев.

Итак, Санага - слово, со временем трансформированное от -Саана газар - дальняя земля. Именно так это место назвал основатель буддийской традиции в Бурятии - первый Хамбо лама Доржо Заяев.

Дальше внимательно. Раем для буддистов является Чистая страна Будды Амитабхи - Диваажин. Именно туда может отправить человек во время и после смерти свое сознание.

Почти 200 лет назад - в 1834 году - вблизи Санаги в местности Номтогол, что в переводе с бурятского - Долина знаний, начал свою историю один из самых крупных буддийских храмовых комплексов в Бурятии. Здесь в самые лучшие времена служили около 700 лам! Факультет буддийской философии был настолько мощным, что выпускал не только со званием Геше, но и со званием Габжи и Лхарамба, что говорит о высшем философском образовании. Здесь также был центр тибетской медицины. Помимо лечения травами, здесь оперировали опухоли!!! Занимались обучением будущих лечащих лам - эмч. Отдельное здание занимала библиотека, где хранились священные тексты, которые были напечатаны тоже здесь.

Жизнь большого дацана кипела, проводились большие хуралы (молебны) и даже мистерия ЦАМ, которую могли себе позволить далеко не все храмы. Жители Закамны, Тунки, Оки и соседней Монголии приезжали в этот крупный буддийский центр не только молиться, но и отдавали сыновей в хувараки, чтобы в будущем они стали ламами. Раньше в Бурятии, как правило, третьего сына отдавали в дацан.

В храмовом комплексе был ещё Диваажин дуган, посвящённый Чистой стране Будды Амитабхи. Там проводили Диваажин хурал, который способствует хорошему перерождению умершего. Его стены были расписаны сценами бардо (состояние между смертью и новым рождением).

Возможно поэтому за Санагой, где был огромный центр знаний с живыми хранителями тысячелетней мудрости, закрепилось представление как о Санаа газар -земном рае, который наиболее всего близок к вечному - Диваажину.

В 1930- е годы храмовый комплекс был разрушен. Были репрессированы более 500 лам и столько же хувараков. Восстановленный в 1991 году и обновлённый Санагинский дацан *Даша Пунсэглинг* в настоящее время он оказывает большое влияние на местное население, выросло новое поколение юных санагинцев, при жизни которых, дацан всегда был, и буддизм для них не только религия, а образ жизни.

*13 июля* проводится Освящение 41 - метровой статуи Будды сострадания - Арья Баалы. Этот четырехрукий бодхисаттва ( на санскрите его зовут Авалокитешвара) когда-то дал клятву помогать всем живым существам и спасать нас от различных невзгод и жизненных неурядиц. Он - олицетворение вселенского сострадания. Известная молитва - *Ом Мани Пад Ме Хум*- является мантрой именно этого божества.

Зээрдэ - Рыжий
Хара - Вороной
Хээр - Гнедой
һаарал - Буланый
Алаг - Пегий
Боро - Серый
Соохор - Чубарый
Хүйлэн, хүхэ - Сивый
Хула - Саврасый
Шаргал, шарга - Соловый
Хуаа, ухаа - Каурый
Сабьдар, халюун - Игреневый🦄

Зээрдэ - Рыжий
Хара - Вороной
Хээр - Гнедой
һаарал - Буланый
Алаг - Пегий
Боро - Серый
Соохор - Чубарый
Хүйлэн, хүхэ - Сивый
Хула - Саврасый
Шаргал, шарга - Соловый
Хуаа, ухаа - Каурый
Сабьдар, халюун - Игреневый🦄

Май - июнь һарануудта Арьяа Баала бурхан бүтээгдэжэ,
Июлиин 13- да нээгдэжэ,
Захааминай аймагта дэмбэрэлтэй үйлэ хэрэг бүтэхэнь. Мүнөө жэл Захааминда Арьяа Баала бурханай жэл гэжэ соносхогдонхой.

Уг удамаа мэдэжэ ябая!

"Угаа мэдэхэгүй хүниие
Уһан дээрэһээ гал эдихэ,
Түрэлѳѳ мэдэхэгүй хүниие
Тэмээн дээрэһээ нохой зууха..."

Эрхи татаха , маани уншаха тухай.

Таби наһан хүрэтэрөө хүн эхэ эсэгын буянгаар ажаһууна, амидарна. Таби наһанһаа хойшо өөрын буян олохо, үхибүүдэйнгөө түлөө маани уншаха гээд бидэндэ аба эжымнай, үбгэ эсэгэнэрнай заадаг һэн. Хүнэй наһа барахада хойтын буяндань маани уншанабди

Мүнөө хүн бүхэн шахуу эрхитэй ябадаг болоо. Урдань үбгэд хүгшэд лэ эрхи татажа, маани уншажа байдаг бэлэй. Эрхи гээшэмнай юунэй түлөө, ямар гуримаар татагдадаг юм. Эрхидэ үлхөөтэй байдаг толгой, бөөрэ, тоолуур гэдэгүүд ямар удхатайб?

Буддын шажанай эрхи зуун найма байдаг. Энэ шажанай нангин тоо гээшэ. Энэ тоодо ородоггүй эрхиин толгой гээд байна. Эрхи гурбан бөөрэтэй: хорин долоон эрхиин дараа бүхэндэ нэгэ бөөрэ. Иигэжэ хамтадаа 112 монсогорнууд үлхэгдэнэ. Заримандаа гурбан бөөрэ эрхиингээ тоо соо ороодшье байдаг, тиигээ һаа, толгойтоёо 109 болоно. Эрхиин толгой хуба шулуугаар (янтарь) хэхые оролдодог.

Эрхиеэ зүүхэдээ толгойгоорынь уруунь байлгахагүй ёһотой. Маани уншахадаа, эрхиингээ толгойень алхажа татадаггүй, толгойдонь хүрөөд лэ, һөөргөө эрьеэд уншадаг гуримтай. Харин үхэһэн хүнэй буянда уншахадаа, толгой алхуулаад ото һэтэ нэгэ шэг руунь уншадаг. Тиихэдээ тоолуур татадаггүй. Энэ буян нүгшэгшэ хүндэ зорюулагдана ха юм, өөртөө буян хэнэ бэшэ.
Тоолуур тухай. Лама санаартанай эрхидэ ямаршье тоолуур байхагүй, уншаһыень Бурхан тоолохо юм гэдэг. Юрэнхыдөө, тоолуур гурбан янза: зуунай, мянганай, зуу мянганай... Зуунай тоолуур мэнэл хэрэглэгдэжэ байдаг ушарһаа бэлээр хүдэлгэхые хараада абажа, бэеэ даанги богонихон үлхөөтэй арбан сахаригууд байдаг. Эрхиеэ татажа,арбан тоолуурайнгаа захадаа хүрэхэдэнь, мянган маани уншагдаба гээд удаадахи тоолуур татагдана.

Мянганай тоолуур олонхидоо эршэлээтэй ооһор байдаг. Толгойн боориһоо эхилдэг. Эршыень һуладхаад, мянган маани хүсөөхэ бүреэ нэгэ эрхи ахижа ябуулдаг. Иигэһээр эрхиингээ нүгөө тала үнөөхи толгойдоо шахахадань, зуу мянган маани уншагдаба гээд, удаадахи тоолуур ябуулдаг. Зуу мянганай тоолуур удаан боложо хэрэглэгдэдэг хадань бэлээр хүдэлхэгүй сахариг байдаг. Зуу мянган маани уншаха бүреэ нэгэ эрхи ахижа, энэ сахаригаа заалаад алхуулаад, һөөргэнь жэмылгэдэг. Энэ тоолуурай бүхы эрхинүүдые юрөөлжэ хүсэхэдэнь, арбан сая (арбан миллион) маани уншагдаба гээшэ.

Эрхиеэ татаха, уншаһан маанияа тоолохо баһал онсо гуримтай юм. Зуун найман эрхи мухарюулаад, зуун маани уншагдаа гэхэшэлэн, тоолуур бүхэн зуун найман бүхэндэ ябабашье, зуу гээд лэ тоологдодог ёһотой юм. Һамааржа, һаналаа хүсэд хүрөөгүй уншаһаниие хараада абана ха юм. Эрхи заабол нара зүб эрьюулхэ ёһотой. Эрхи бүхэн бишыхан хүрдэхэнүүд гээшэ. Энэ хүрдын голынь эрхиин үлхөө болоно гээд бодоод үзэгты. Тиихэдээ долёоборой үзүүрһээ эрхыгээрээ эмирэгдээд, доошоо заабол нара зүб эрьелдэһээр бууха ёһотой. Монсогорхон эрхи бүхэн хурганай үндэгэнүүдтэй һайсахан үһэрилдеэ һаа, бэеын мэдэрэл үргэхэ талаар ехэ туһатай байха. Эрхы долёобор хоёройнгоо үзүүрхэнээр эрхиеэ татаа һаа, зүб гэжэ бодомоор.

Эрхи ямар юумээр хэгдэнэб гэхэдэ: зургаадай, зандан, сэндэн гэхэ мэтэ модод Энэдхэг, Жагарай орондо ургадаг тула ехэ хомор. Манай Дунда Азида саншит гэжэ модоор эрхи хэдэг юм. Мүн заанайшье һоёогоор хэдэг. Энэмнай ехэ үнэтэй ааб даа. Эрхи эрьюулхэ бүхэндөө нэгэ маани тон хүсэдөөр уншагдаха ёһотой. Яаража байгаад, дутуу ядуу олон тоо хүсөөхые оролдобол, буруушаагдана.

Маани уншажа буян хээд, удаань заабол зорюулга дурдаха ёһотой юм гээд Шэнэхээн нютагай эмшэ лама Балбар ламбагай заажа үгөө һэн. Тэрэгүйдэ эзэгүй, нэрэгүй буян гээшэ үгы болоходоо дүтэ ха юм. Зорюулга гээшэ үнэхөөр амаараа үгүүлжэ, юунэй түлөө, буян үйлэдэһэнөө, Бурханай урда өөрынгөө гуйлтые тобшохоноор хэлэхэ ёһотой. Гансал өөрынгөө хара бэеын гү даа, али гансахан өөрынгөө үри хүүгэдэй түлөө хэһэн гуйлтын сэн бага, үнэхөөр буян болохогүй.

Эхэ зургаан зүйл, хамаг амитанай амар амгаланай түлөө,үлзы хутаг үндэр заяан бадараг гэжэ заабол сэдьхэхэ, үгүүлхэ шухала. Тиихэдээ эрхиеэ эбхээд, толгойень оройдонь тобойлгоод, хоёр альган дээрээ хүндэтэйгөөр үргэжэ һүгэдэдэг, бурханһаа адис абадаг, хэлэхэ үгэеэ хэлэдэг ёһотой.

Иигэхэдээ хэһэн буян, гуйһан гуйлта зорилгоёо хүсэхэ болоно. Энээнһээ улам нэгэ иимэ ушар дурдамаар ха. Нэгэ хүгшэн маани, мэгзэм, тарни угаа хананхатайгаар, унтаагүй сагтаа отол уншажа байдаг байба ха. Үндэр наһатай болоод байтарнь, табяад наһанай хүбүүн басаган хоёрынь наһа барашоод ха. Иигэжэ үриеэ урдаа хараһан энэ хүгшэн ехэтэ сүхэрбэ:”Алин гээшэб, наһаараа үйлэдэһэн буянаймни аша үрэ”,-гэжэ уйлаба. Тиигэжэ нэгэ ехэ ламадашье хэлэбэ ха. Тэрэ лама айладаһан гэхэ:”Буян үйлэдэхэдөө, ямаршье зорилгогүй хэһэншни үгы болошоһон байна.

Тиигээдшье урда наһанай үйлын үри хүсэтэй, зайлахагүй буян, бурханда сүхэрхэ гээшэ ехэ нүгэл юм, аша зээнэршни олон халуун амин зон байна ха юм”,-гэһэн байгаа. Олон зоной һаналаа хүрэжэ хэһэн буян һайхан сэдьхэлэй нүлөө гээшэ нюдэндэ харагдахашьегүй һаа, байһан гэр соогоо, хото хорёо соогоо, нютаг нуга соогоо агаартань тунажа, буян шэнгэжэ, һайн һайханиие асардаг.

Энээнэйл түлөө хэһэн буянаа олондо зорюулна ха юмбибди. Гансал өөрынгөө аяга соохоноо хоол суглуулха бэшэ, олонойнго тогоондо үргэхэ гэһэншүү удхатай болоно. Уншаһан хүндэ туһа болохо болтогой гээд Дамбинима ахайн захяадамжуулбаб. Ум маани бадмэ хум!

Намжилма Бальжинимаева

Үбгэд хүгшэдые наадалхагүй,
Үтэлхэ саг өөртэш ерэхэ.

БЭЕЭ АБАЖА ЯБАХА ЗААБАРИНУУД

Гараа ехээр бү һэжэ - нүгэл (нюдэндэ харагдахагүй жэжэ амитадые алахаш гэһэн удхатай).
Үргэеэ, шанаагаа бү тула (толгойгоо даажа ядаһандал, һула, тулюураа харуулхаш).
Ташаагаа бү тула (дээрэлхэһэн гү, али баһаһан зангаа харуулхаш).
Гэр соогоо һуняахагүй, хармаандаа гараа хээд ябаха-гүй.
Эртэ бодобол, нэгэ юумэ харахаш, орой унтабал, нэгэ юумэ шагнахаш.
Һүхэ, хайша, хутага гэхэ мэтын хүнэй баридаг зэмсэг алхажа, гэшхэжэ болохогүй.
Хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрнь галдаа түлижэ болохогүй, галай заяашые айлгахаш.
Тахилгатай, тайлгатай газарта модо отолжо, шулуу урбуулжа болохогүй, эрэмдэг болохош, харгы дээрэ хэбтэһэн үрөөһэн юумэ абажа болохогүй.
Захын модо бү отолоорой, тэндэ ой тайгын эзэниинь һуурилһан байжа болохо. Тайгын эзэниие сошоожо, гомодхоожо болохогүй. Модо унагаахын урда эзэндэнь зальбаржа, зүбшэл асуугаад, сагаан эдеэ үргэжэ урмашуулаарай.
Үүдэ алдалжа, богоһо дээрэ гараад байжа болохогүй.
Харгы сэбэрлэбэл - аргагүй ехэ буян.
Хүнэй юумэ үгэхэдэ, һалгай гараараа, хурганай үзүүрээр абажа болохогүй, мүн тиигээд хүндэ үгэжэшье болохогүй.
Хүнэй юумэ асаржа үгэхэдэ, амһартынь гү, али мүнэһынь хооһоор бусаажа болохогүй, оёортонь юумэ хэжэ үгэхэ ёһотой.
Түлеэ гэртээ оруулаад, шангаар дээрэһээ хаяжа болохогүй, гэрэй заяаша, галай заяаша, үүдэн тэнгэриие залд гүүлэхэш. Эдэ заяашадые гомодхоогоо һаа, өөдэлхэгүйш.
Үүдэн тэнгэри, гал гуламтаяа тахюулжа байха хэрэгтэй.
Хэлэ амагүй адагуусаниие сохижо, наншажа болохогүй - нүгэл.
Бузартай, муухай юумэ уһанда оруулжа болохогүй, лусад сабдаг хорлохо.
Муухай юумэ галда оруулхагүй, гал заяаша бузарлагдаха, үбшэ зоболон удаха.
Айлда ороходоо, дэгэлэй заха буулгаха, малгайгаа абаха.
Хутага, шүбгэ, хайша гэхэ мэтын үзүүртэй юумэ хүндэ үзүүрээрнь үгэжэ болохогүй, эшээрнь үгэхэ.
Хуримтай ба нүүдэлтэй уулзанхаар, хүниие хүдөөлүүлжэ ябаһан зонтой уулзаһан дээрэ.
Элүүр хүн хэбтээд эдеэлхэгүй - үбшэ зоболон зүгнэхэ.
Галай үнэһэ худхажа, улаан согынь шангаар сохихогүй: галай заяаша зобохо юм гэдэг.
Бурхан тээшэ хүлөө жиигээд хэбтэхэгүй - нүгэл.
һүни орой хюмһаа абахагүй, шэхэнэй хулхи малтахагүй (хүнэй һүнэһэн һүни хюмһан дороо, шэхэн соогоо хоргодоод байдаг).
Угаадаһа, шээһэеэ үндэр уула тээшэ харуулан хаяжа болохогүй.
Хүниие замда мордохуулаад, хойноһоонь угаадаһа, шоройгоо хаяжа болохогүй. Ябаа үдыдэнь хаягты.
Хүниие хүндэлхэдөө - өөрыгөө хүндэлхэш, хүниие баһахадаа - өөрыгөө баһаха.
Айлшаниие хүндэлхэдөө, хүндэ туһа хэхэдээ, хүн үгырдэггүй юм.
Богоһо дээрээ байхагүй, тотогоһоо шагтагалдахагүй, үүдэ алдалхагүй.
Гэр соо эшхэрхэгүй, аман соогоо дуу гүнгэнэхэгүй.
Боро хараанаар, харанхыда үхибүү уйлуулхагүй, һүхирхэгүй, уһаудхахагүй, түлеэ хахалхагүй.
Хэлэ амагүй мал сохихогүй, малай дал, хорёо соо газаалхагүй.
Хэрүүл, хэлэ ама хэхэгүй. «Хэрүүлэй үзүүртэ - шуһан, үреэлэй үзүүртэ - тоһон» гэжэ бү марта.
Үритэй хүн аад, хүнэй үриие бү хэлэ, бэетэй аад, хүнэй бэе бү хэлэ.
Хүүгэдэй шэхыень бү дайра, үхибүүнэй сахюусан шэхэндэ байрладаг. Һүни харанхыда хүнэй нэрээр нэрлэжэ, оогложо болохогүй - Эрлигэй элшэ һүнэһыень абаад ябашажа болохо.
Уһа абаад ябаһан хүнэй урдуур гарахагүй. Хооһон амһартатай хүнэй урдуур үрдижэ гараха.
Хулгайшан, дээрмэшэн бэшэ аад, хутагаяа һуйбадаһан зандаа гэртэ орохогүй, газаа байхадаа буулгаха.
Тамхи зууһан зандаа гэртэ орожо болохогүй.
Ула соорхой гуталтай, орой соорхой малгайтай, ала соорхой үмдэтэй бү яба.
Буу, һүхэ, ташуур, аргамжа, шүдэр, хазаар баряад, айлда орожо болохогүй.
Урдуураа гараһаниие ундалуулжа, хойгуураа гараһаниие хооллуулжа байха сэдьхэлтэй ябаарай.

Үри бэеын 5 үүргэ:

1. Эсэгэ эхэеэ дурлан хүндэлхэ.

2. Гэрэйнгээ ажалда туһалха.

3. Уг гарбалаараа омогорхохо.

4. Эсэгэ эхынгээ зөөриие аршалан арьбадхаха.

5. Түрэлхидэйнгөө хойтын буян бүтээхэ.

Эхэ эсэгын 5 үүргэ:

1. Хэрүүл хэлэ, уур сухал, муу зангыень дараха, усадхаха.

2. Үри бэеэ зөөлэн зантайгаар һургаха.

3. Һайн хүмүүжэл үгэхэ.

4. Үри бэеэ зохид нүхэртэй болгохо, гэрлүүлхэ.

5. Зохистой сагтань гэр байра олгохо, үгэхэ.

Тиигэбэл, гэр бүлэ соо амгалан байдал оршожо, түрэлхид үхибүүд хоёрой хоорондо хёмороон, зүрилдөөн гарахагүй.

Үбгэнэй (эрын) 5 үүргэ:

1. Һамгаяа хүндэлхэ.

2. Илдамаар хандаха.

3. Эхэнэртээ үнэн сэхэ байха.

4. Гэрэйнгээ ажал даалгаад, өөрөө хамһалсаха.

5. Заримдаа зүүдхэл бэлэглэхэ.

Һамганай (эхэнэрэй) 5 үүргэ:

1. Гэр байраяа сэбэр байлгаха.

2. Хүршэнэртэеэ һайнаар харилсаха.

3. Үбгэндөө үнэн сэхэ байха.

4. Үбгэнэйнгөө олоһон олзые хиидэ һалгахагүй.

5. Гэрэйнгээ ажал шадамараар ябуулха.

Тиигэбэл үбгэ һамган хоёр эбтэй эетэй, хоорондоо хёмороогүй байха.

Нүхэд зоной үүргэ:

1. Бэе бэеынгээ дутууе хүсэлдүүлэн нэмэхэ.

2. Урин һайнаар хандаха.

3. Бэе бэедээ туһалха.

4. Нүхэрэйнгөө муу харгыда орохогүйе хэшээхэ.

5. Муу харгыда ороболнь, хойноһоонь оролдохо.

6. Нүхэрэйнгөө тулижа ябабал, зүбшөөл заабари, аха аргаараа туһалха.

7. Зоболондо ороболнь, гараа һарбайжа, тулга болохо, гэр бүлэдэнь туһалха, һаналаа табиха, аршалха. Тиигэбэл, нүхэдэй харилсааниинь һайн, жаргалтай байха.